Tekst Frans Rooijers, CE Delft Spelregels voor een groene economie E r wordt veel gepraat en geschreven in Nederland over het energie- en milieu- beleid, stapels rapporten en beleidsno- ta's zonder concreet beleid, en nu recent over het Klimaatakkoord. Maar toch krijg je nog niet de indruk dat het in Nederland toppriori- teit is en er echt reducties worden gereali- seerd. De oplossing van het klimaatprobleem is voor velen een groter probleem dan de kli- maatverandering zelf. De belangrijkste reden is dat, in tegenstelling tot andere milieupro- blemen zoals de zure regen in de jaren tachtig, of de ver vuiling van het opper vlaktewater in de jaren zeventig van de vorige eeuw, de Afgelopen maand vierden we het 40 jarig bestaan van CE Delft. Een feestje met gemengde gevoelens, want eigenlijk zou CE allang overbodig hebben moeten zijn, zouden alle economische incentives gericht moeten zijn op een economie zonder verspilling. Zou het klimaatprobleem al eind jaren 80 na het verschijnen van het Brundtland rapport effectief moeten zijn aangepakt. Maar zo werkt onze wereld niet. Onderzoek bevestigt steeds vaker dat burgers zich laten leiden door de kosten als het om milieumaatregelen gaat, behalve de 10% die dat vanuit waardebesef doet, en dan ook meestal maar voor een gedeelte. Want zodra een scale maatregel verdwijnt, zakt de markt die zich daar op gericht heeft weer in. Kijk naar de verandering in regels voor de bijtelling van auto's, die is zeer sturend geweest. 16 Energie + nr 4 december 2018 p16-p20 40 jaar DE.indd 16 30-11-18 14:40 belangen zeer groot zijn en de kosten ingrij- pend. Als we het klimaatprobleem echt willen aanpakken zullen veel industriële processen echt opnieuw ontworpen moeten worden, zul- len er veel stranded assets zijn, zullen de olie- bedrijven de waarde van hun voorraden dras- tisch naar beneden moeten bijstellen met alle gevolgen voor de waarde van vele pensioen- fondsen enzovoorts. Maar het meest zicht- bare probleem is 'wie betaalt de transitie?' De industrie moet blijven concurreren in een internationale markt en de lage inkomens hebben gewoon geen geld om CO 2 te bespa- ren. De tegenstelling is daarbij niet of de bedrijven of de belastingbetaler die 3 miljard extra kosten per jaar moet gaan betalen zoals PBL die heef t berekend voor het Klimaatak- koord. Wat we moeten zien te bereiken is dat diegene die profi teert van het gebruik van fos- siele brandstof fen gaat betalen, en dat is de consument die vlieg t zonder enige belasting, of die producten kan kopen waar voor de industrie nauwelijks CO 2-kosten betaalt. De uitdaging van de huidige situatie is niet een tonnenjacht, zoals minister Wiebes dat noemde, maar het ontwikkelen van nieuwe economische spelregels waarbij de consu- ment gaat betalen voor CO 2-emissie, maar lie- ver eigenlijk, gaat betalen voor schone pro- ductieprocessen. En die prijs kan fors zijn zoals bij vlieg tickets, maar is slechts enkele procenten bij de meeste producten. Op dit moment betaalt de belastingbetaler en een deel van de energiegebruikers, met name de kleinste, de kosten van de energietransitie. Het is redelijk om te ver wachten dat ook de grote energiegebruikers gaan betalen voor de ver vuiling of voor hernieuwbare energie. Prijzen of regels Voor velen is er geen onderscheid tussen de burger en de consument en lijkt het een semantische kwestie. Maar door de consu- ment te laten betalen voor de broeikasgassen van zijn producten, ontstaat er een prikkel in de hele keten van producten die leidt tot het voorkomen van CO 2-reductie. En als de burger betaalt, creëert de overheid alleen maar een grote zak met geld waar allerlei technische projecten uit betaald kunnen worden, maar in de productieprocessen nauwelijks een struc- turele prikkel ontstaat om te veranderen. Het blijf t additioneel, want veel energiegebrui- kers laten zich niet leiden door subsidies. Het aantal freeriders is zeer hoog, vaak in de buurt van 50%. En veel energiegebruikers gaan, zelfs bij subsidies van meer dan 100% nog niet over tot investeren. Zelfs bedrijven die beweren dat ze intern rekenen met een CO 2-prijs van ? 50 per ton CO 2 krijgen sub- stantiële projecten die dat uitsparen niet van de grond. De echte prijzen tellen toch harder. Het gevolg is dat we de afgelopen jaren veel groene projecten hebben zien ontstaan, maar geen groene economie. We gebruiken nog steeds 90% fossiele brandstof fen. Het Kli- maatakkoord in wording schetst een econo- mie waarin nog steeds grote hoeveelheden goedkope fossiele brandstof fen beschikbaar nr 4 december 2018 Energie + 17 p16-p20 40 jaar DE.indd 17 30-11-18 14:40 zijn; de spelregels worden nauwelijks aange- past. Goedkoop fossiel is de norm. En dwars t egen die stroom van goedkope fossiele brandstof fen in zijn allerlei projecten geop - perd die 49% van de ver wachte emissies moe - ten gaan voorkomen. D aar komt bij dat het subsidiëren van de onrendabele top zinnig is bij een klein aantal groene projecten, dan betaalt de meerderheid voor een minderheid en kunnen forse subsi - dies worden verstrekt. Dat verandert als de h elf t van de emissies gereduceerd moeten gaan worden, dan wordt die verhouding 50-50 en kan beter een set nieuwe spelregels ont - wikkeld worden. Uiteindelijk gaat het dus om de spelregels, normen en beprijzing, die bepalen of er wat gaat veranderen. Een economie die nog maar de helf t CO 2-uitstoot (bij een gegroeide welvaart in 2030) kan alleen maar een economie zijn waarin fossiele energie veel duurder wordt gemaakt of streng wordt gereguleerd. Alleen dan worden de huidige investeringen in fossiele energie en fossiele infrastructuur onrendabel gemaakt en zul - len ze versneld worden afgeschreven. Zon - der een dergelijk perspectief zullen de busi - nesscases voor investeringen in CO 2-reducerende technieken negatief blij - ven en kan de benodigde CO 2-reductie nooit worden gerealiseerd, blijf t het dweilen met de kraan open. Ontwikkelde spelregels De tijd van subsidies is volgens minister Wie - bes voorbij, maar dat betekent niet dat ieder - een en elk bedrijf zonder verdere sturing CO 2 gaat reduceren. Het is tijd voor nieuwe spel - regels, waar van er enkele al zijn ingevoerd zoals de EPC voor nieuwe gebouwen, de ener -giebelasting die energiebesparing stimu - leert, het ETS dat grote emissiebronnen aan - pakt, de normering voor zuinigere auto's. Aan al die instrumenten heef t CE in de afgelopen 40 jaar bijgedragen. CE Delf t begon 40 jaar geleden als het Centrum voor Energiebespa - ring, het CE. Het eerste grote project was het uitwerken van het vergeten scenario van Theo Potma, die vorig jaar is overleden. Theo Potma had in het vergeten scenario een andersoortige energievoorziening uitge - werkt met veel energiebesparing en zuinige technieken. In het CE-scenario is dat toen modelmatig uitgewerkt, doorgerekend en ook voorzien van beleidsinstrumenten die er voor zorgden dat schoner en zuiniger ook loonde. Veel van hetgeen hier voor genoemd, zat al ingebakken in het CE-scenario. En toch duurt het heel lang voordat het serieus wordt genomen. 18 Energie + nr 4 december 2018 p16-p20 40 jaar DE.indd 18 30-11-18 14:40 VEK De VEK wordt net als BTW geheven bij de verkoop van een product. De VEK belast niet de toegevoegde waarde (zoals bij de BTW), maar de uitstoot van CO 2 en andere broeikasgassen, en kan in principe ook andere externe kosten belasten. De VEK heef t een vaste waarde per uitgestoten ton CO 2; andere broeikasgassen worden omgerekend naar CO 2. CE Delf t heef t bij haar 40-jarig bestaan dit onderzoek uitgebracht waarin alle praktische vragen rond de VEK worden beantwoord. Zoals: Hoe hoog moet deze vergoeding zijn? Waarop moet hij precies worden geheven? Welke artikelen worden duurder en hoeveel? De VEK is een serieus voorstel voor een grondige aanpak van de broeikasgasemissies. Dit roept ook direct de vraag op: worden (Europese) bedrijven dan benadeeld door een hogere prijs van hun producten, en zo neen, waarom niet? Ver vuilende producten duurder Economen zeggen vaak dat prijzen 'signalen' geven aan bedrijven en consumenten, zodat deze worden gestuurd naar de goedkoopste producten. Maar overheden schakelen dit mechanisme bijna nooit in voor het oplossen van maatschappelijke problemen. De VEK gaat daar verandering in brengen. Hiermee worden producten, die hoge externe kosten veroorza- ken, duurder gemaakt. De hoog te van de VEK wordt bepaald op basis van een schat aan gegevens die de laatste jaren zijn verzameld over schade aangericht door de uitstoot van broeikasgassen. Dit zijn 'externe kosten': kosten veroorzaakt door ver vuilende goederen en diensten, waar voor de consument nu niet betaalt. Kosten, met andere woorden, die worden gedragen door anderen, of door de samenleving als geheel. Denk aan de kosten van dijkverzwaring, van misoogsten, van verwoes- ting door overstromingen en krachtige orkanen. De VEK gaat deze kosten 'internaliseren', tot uitdrukking laten komen in de prijs, zodat ze uiteindelijk worden gedragen door degenen die de schade veroorzaken. Hoe werkt de VEK? De VEK werkt als volg t. Bedrijven moeten bijhouden hoeveel broeikasgassen zij toevoegen in hun stap van het productieproces. Aan de hand van een vooraf bepaalde rekenme- thode kunnen ze hun VEK precies berekenen. Die methode zal niet eenvoudig zijn omdat de prijs van de toegevoegde koolstof moet worden verdeeld over een veelheid van producten. Bedrijven moeten een vergoeding betalen over die koolstof, en ze kunnen, net als bij de BTW, de VEK af trekken die ze aan hun leveranciers hebben betaald. Als een speciale administratie te veel werk is, kunnen bedrijven kiezen voor een vastgestelde vergoeding die van tevoren voor elke productgroep is bepaald. In de productieketen voeg t elk bedrijf iets toe aan de VEK, en uiteindelijk wordt de volle VEK betaald door degene die het product heef t 'besteld', de consument. Het VEK-bedrag is hoog voor producten waarbij veel broeikasgassen zijn uitgestoten om ze te maken (zoals wasmachi- nes: daarin zit veel staal) of die juist bij gebruik veel broeikasgassen uitstoten (zoals aardgas); en het is laag voor producten of diensten met lage uitstoot, zoals bijvoorbeeld een knipbeur t bij de kapper. Prijsverhogingen als gevolg van de VEK kunnen door de overheid worden gecompenseerd in de vorm van verlaging van belastingen of het uitbreiden van subsidies die het klimaatprobleem versneld aanpakken. Het grote voordeel van de VEK is dat hij de internationale concurrentiepositie niet aantast. Stel dat overal in de Europese Unie een VEK wordt geheven. Maar exportproducten worden gecompenseerd, zodat de VEK de bedrijven niet schaadt in hun expor tpositie; en over geïmporteerde producten van buiten de EU moet een VEK worden betaald, gelijk aan het bedrag dat bij productie binnen Europa betaald had moeten worden. Hierdoor wordt een gelijk speelveld geschapen, zodat het voor de afnemer niet meer uitmaakt of staal is gemaakt in Nederland of in Rusland. Op deze manier wordt het verplaatsen van productie naar landen met een minder streng klimaatbe- leid ontmoedigd. Europese bedrijven worden niet bevoordeeld (wat overigens niet mag volgens de internationale vrijhandelsverdra- gen); maar ze worden ook niet benadeeld, zoals nu wel door het Europese handelssys- teem voor CO 2-uitstootrechten. We kunnen zelfs hopen dat zo'n systeem nuttig werkt tot ver buiten onze grenzen, doordat bedrijven die naar Europa willen exporteren, een impuls krijgen om schoon te produceren. En de VEK zal ook Europese bedrijven stimuleren om schoner te gaan produceren, omdat zij dan een lagere VEK voor hun eindproducten hoeven te berekenen en daardoor voordeliger zijn dan ver vuilendere concurrenten. VEK Aan het eind van de jaren 80 is de basis gelegd voor een paar spelregels die echt hebben mee- geholpen het fossiel brandstof verbruik te beteugelen. De splitsing van levering en pro- ductie van elektriciteit, de basis voor de groei van WKK, de regulerende energiebelasting en de energieprestatie voor nieuwe gebouwen. CE Delf t heef t toen visies uitgewerkt over een nieuwe rol voor energiebedrijven, als voor- bode van de Milieu Actie Plannen en de split- sing van productie en levering van elektriciteit. Transparante prijzen ontstonden zo voor de productie van elektriciteit, die duidelijk maak- ten dat er zuinige technieken waren die goed- koper konden werken, bijvoorbeeld warmte- krachtinstallaties, die al snel zorgden voor een doorbraak. De invoering van de regulerende energiebelasting in 1995 heef t ongemerkt voor veel energiebesparing gezorgd. Inmiddels betalen kleine energiegebruikers ? 0,25 + BTW Foto Harry van Reeken/RWS nr 4 december 2018 Energie + 19 p16-p20 40 jaar DE.indd 19 30-11-18 14:40 per m 3 bovenop de kale gasprijs zodat allerlei besparende maatregelen als de HR-ketel, iso - latie en spaarzaam gedrag rendabel worden. C E Delf t heef t diverse studies uitgevoerd naar de te verwachten effecten van dit beleidsin - strument en nam deel aan een coalitie die een p leidooi hielden voor deze belasting, die gecompenseerd werd door lagere inkomsten - belastingen. E n ook de EPC (Energie Prestatie Coëf ficiënt) voor nieuwe gebouwen heef t veel innovaties teweeg gebracht (nieuwe bouwtechnieken, betere isolatie, zongericht bouwen, HR++glas) die het mogelijk hebben gemaakt dat binnen - kort alleen nog maar klimaatneutrale gebou - wen gebouwd mogen worden. CE Delf t heef t h et eerste proefproject in de gemeente Velsen samen met Woon/Energie uitgevoerd. Minder bekend voor velen is ons werk in inter - nationaal perspectief. Naast de vele onder - zoeken op het gebeid van energie en verkeer v oor de Europese Commissie, veelal gericht op het verbeteren van Europese richtlijnen en Europese CO 2-normen voor auto's, hebben we ook een klein maar zeer ef fectief thema lucht- en zeevaart. Het is een thema dat mondiaal uiterst belangrijk is, namelijk met nog steeds stijgende emissies waar afzonderlijke landen geen grip op hebben. Toch lukt het om hier kleine stapjes te zetten en ook nieuwe spelre - gels in te voeren die de emissies in deze sec - toren verlagen. Nieuwe spelregels De overheid is de enige partij die dergelijke regels kan stellen. En er zijn ook concrete voorbeelden van nieuwe spelregels om het bedrijfsleven minder CO 2 te laten emitteren, zonder de concurrentiepositie aan te tasten en ook de lage inkomensgroepen een warm huis te gunnen. Zo'n voorbeeld is de Vergoe - ding voor E xterne Kosten ( VEK ) die CE Delf t m et een groep bedrijven en andere organisa - ties (Tennet, Gasunie, LTO-glaskracht, provin - cie ZH, DCMR, Havenbedrijf Moerdijk, HVC, E ngie, Nuon, VNCI) heef t uitgewerkt. De con - sument betaalt de uiteindelijke CO 2-emissie die is ontstaan bij het produceren van het pro - duct dat hij koopt. Bedrijven krijgen zo een p rikkel om de CO 2-penalty die aan het einde door de consument betaald moet worden zo laag mogelijk te houden en kunnen ze, zonder dat de concurrentiepositie wordt aangetast, nieuwe (half )producten ontwikkelen die minder broeikasgassen veroorzaken. D e reactie van Minister Wiebes op ons plan was: 'ei van Columbus, maar buitengewoon complex'. En dat is natuurlijk waar, maar als het eenvoudig was, was het allang gebeurd. Dus dat is een slechte reden om niet verder te kijken hoe het VEK ontwikkeld moet worden. Het VEK lost het probleem op dat bedrijven die hun emissies moeten reduceren, door de extra kosten niet meer kunnen concurreren met bedrijven die daar buiten vallen. Voor het ETS is er ongelijke concurrentie enerzijds met kleine bedrijven die niet onder het ETS vallen, en anderzijds met bedrijven van buiten de EU. Met gratis rechten wordt dit glad gestreken, maar zeker bij hogere ETS-prijzen, die nodig zijn voor een klimaatneutrale economie, kan dit nog zeer lastig worden. Met het VEK vallen alle emissies onder de eindhef fing, en aan de grenzen van het systeem, hoogstwaarschijn - lijk de EU, worden bedrijven gecompenseerd v oor export en belast voor import. Op basis van onze jarenlange er varing kunnen we stellen dat alleen met nieuwe spelregels de economie van het fossiele brandstof ver - bruik af kan komen. Voorlichting en subsidies h elpen wel, maar onvoldoende voor een forse reductie die we nu willen bereiken in 12 jaar. We denken dat in de gebouwde omgeving en in de sector mobiliteit de CO 2-emissie alleen substantieel verlaagd (tot nihil) kan worden door een apart klimaatbudget dat jaarlijks wordt verlaagd. Energieleveranciers, zowel Nuon, Eneco, als Shell en Esso, moeten uit dat budget CO 2-rechten kopen voor gas, olie en benzine die zij verkopen aan gebouweigena - ren en automobilisten. Het gevolg is dat door s chaarste de prijs van rechten omhoog gaat, fossiele brandstoffen duurder worden, CO 2- vrije brandstoffen rendabel worden en de CO 2-doelen worden gerealiseerd. Voor de industrie zou een systeem van VEK kunnen worden ingevoerd, uiteindelijk op EU-schaal, om concurrentie te behouden en toch de CO 2- emissie van de industrie te verlagen. 20 Energie + nr 4 december 2018 p16-p20 40 jaar DE.indd 20 30-11-18 14:40