Tekst Layana Mokoginta, PR Mansion Layana Mokoginta schrijft voor Energie+ over duurzame energiepioniers. Zij is met haar pr-bureau sinds 2005 actief op het gebied van lokale duurzame energie. Ook privé zit ze niet stil, als voorzitter van een VvE van 26 apparte- menten en met haar eigen woning is zij bezig met het 'verduurzamen' van het pand en haar woning. Wat zijn haar ervaringen en wat kunnen we daar van leren? Waarom is verduurzaming belangrijk? "Door mijn achtergrond in internationale ont- wikkelingssamenwerking heb ik van dichtbij gezien wat het betekent om geen toegang tot energie te hebben én wat de ef fecten zijn van klimaat verandering. Het lijdt tot armoe en ellende. We maken van onze eigen leefomge- ving daarnaast een vuilnisbelt. Dat is zo onge- veer het eerste wat ontwikkelingsorganisaties mensen bij probeert te brengen; hygiëne en zorg voor de omgeving. Tegelijkertijd kunnen interview we zoveel, zijn we al zo knap op het gebied van technologie en hebben we zoveel kennis dat energiearmoede en energiever vuiling echt allang de wereld uitgeholpen zouden kunnen zijn. Maar we zijn conser vatief, leven het liefst op een manier die we kennen en we werken met technieken waar we zo aan gewend zijn dat we er niet eens bij stilstaan. Dus door zelf en samen aan de slag te gaan, creëer je nieuwe er varingen en maak je de markt groot genoeg en de oplossingen bekend genoeg voor ande- ren om over te stappen." Wat zijn je 'wapenfeiten' tot nu toe? "Aan de ene kant werk ik met veel duurzame energie-initiatieven samen, al jaren. En die initiatieven hebben door enthousiasme, visie en doorzettingsvermogen de markt gecreëerd (aanbod, vraag, subsidies en regelgeving). Werden we in 2005 nog gezien als een groep die grappige en opvallende campagnes orga- niseerde, inmiddels zijn de ontstane energie- coöperatieven en andere initiatieven een seri- euze beweging die al vele energieopwekkingsprojecten hebben gereali- seerd en veel mensen hebben weten te mobi- liseren. Met mijn VvE en mijn appartement bevind ik me op een heel andere manier op dat hobbelige pad naar verduurzaming. Sinds 2014 hebben we met onze VvE zonnepanelen voor de gemeenschappelijke voorzieningen en sinds kort heb ik een nieuwe verdieping op mijn appartement laten bouwen en deels zelf gebouwd, die grotendeels bestaat uit circulair Van het gas af, maar hoe? nr 2 juni 2018 Energie + 29 29-31-interview met mezelf.indd 29 29-05-18 12:26 interview materiaal (houtskeletbouw, damp-open, vla- sisolatie, leemstuc). Nu ben ik voor de VvE bezig met het uitzoeken van de mogelijkheid om van het gas af te gaan, en dat doe ik ook voor mezelf. Dat ging en gaat niet zonder slag of stoot." Waar loop je tegen aan? "Dat experts niet echt goed meedenken. Iedereen heef t zijn of haar eigen religie als het gaat over duurzaamheid. Het is lastig om een adviseur of expert te vinden die kijkt wat wij willen en wat ik wil. Ze adviseren vanuit hun eigen ambitie en stellen eigen dogma's cen- traal en gaan voorbij aan jouw wensen en nanciële mogelijkheden. Tenminste, dat is mijn er varing nu met het gepuzzel om van het gas af te gaan. Met de zonnepanelen hadden we wel een heel goede expert, namelijk Chris- tiaan Brestner, de uit vinder van Herman de Zonnestroomverdeler. Hij keek echt naar wat onze wensen, twijfels en nanciële omstan- digheden waren en op basis daar van heef t hij een aantal scenario's uitgewerkt, zodat we als VvE goed konden kiezen. Bij een VvE heb je met alle bewoners te maken, de een is heel erg goed geïnformeerd en gemotiveerd en de ander is totaal niet bezig met zijn of haar ener- gievoorziening. Ook speelt er veel angst mee, en elke angst is legitiem. Of het nu rationeel is 'kiezen we wel de juiste techniek', of uitstel- angst 'straks is er iets beters op de markt' of irrationeel 'straks zit ik zonder stroom of warmte', 'ik kan alleen maar koken op gas', 'wordt het dan nog wel warm in huis in de win- ter'. Zo heb ik uiteindelijk zelf bij Gods gratie besloten om boven, wat de slaap-, studeer-, en badkamer is elektrische vloer verwarming aan te leggen. Maar of dat een goede keuze is, weet ik nog niet. De adviezen waren allemaal zo uiteenlopend, en ook zo ingewikkeld, dat ik uiteindelijk voor elektra gekozen heb. Ik heb wel vertrouwen in de ontwikkeling van groene stroom, de technieken zijn er al lang. Elektri- sche apparaten en installaties zijn veel min- der gecompliceerd en nemen veel minder ruimte in dan warmtepompen met buitenunits en buffer vaten." "Ik vind het ook prettig om te kunnen experi- menteren, als blijkt dat ik m'n huis toch niet warm genoeg krijg dan kan ik kijken of ik nog beter kan isoleren, beneden lagetempera- tuur verwarming laat aanleggen of wellicht toch een warmtepomp of andere toepassin- gen neem. De ontwikkelingen gaan zo snel. Wat verder echt lastig is, is dat de uit voerders een enorme kennis- en er varingsachterstand hebben. En doordat de economie is aange- trokken, zijn ze ook nog een keer overbezet. Ik had een Quooker gekocht, stap 1 naar van het gas af, en dan zit je dus samen met de installa- teur youtube- lmpjes te bekijken en ben je samen aan het uit vinden hoe je iets instal- leert of in elkaar zet. Geen grap! Daardoor heb ik wel bijvoorbeeld besloten om die elektri- sche vloer ver warming zelf aan te leggen en zelf plavuizen te leggen met handige familie en vrienden. Zo ingewikkeld is het allemaal niet ." Maak je gebruik van subsidies? "Ja, zowel met mijn eigen woning en met onze VvE. Dank zij subsidies van de gemeente Amsterdam en de provincie Noord-Holland hebben we met de VvE inmiddels al vier jaar zonnepanelen op ons dak en ben ik zelf aan de slag gegaan met duurzaam (ver)bouwen, is de Layana Mokoginta verbouwde haar woning met hulp van vrienden en familie. 30 Energie + nr 2 juni 2018 29-31-interview met mezelf.indd 30 29-05-18 12:26 bovenverdieping supergoed geïsoleerd en heb ik een groen dak. Inmiddels zijn er ook subsidies om van het gas af te gaan en met onze VvE zijn we nu aan het kijken of we van het gas af kunnen. We moeten namelijk dit jaar onze rookgaskanalen geschikt maken voor HR-ketels, dus we staan voor de keuze: of geld steken in rookgaskanalen en nieuwe hr-ketels, of die stap overslaan en gelijk over- stappen op all electric. Zelf heb ik die beslis- sing al genomen, dus ook als de VvE toch besluit om nog 10 jaar te wachten dan ga ik in ieder geval wel van het gas af, en een aantal andere buren willen dat ook." Hoe heb jij je geïnformeerd? "Voor de nieuwe verdieping wilde ik heel graag werken met zoveel mogelijk natuurlijke materialen. Dus ik heb veel gesproken met mensen die bezig zijn met ecologisch of biolo- gisch bouwen. Daarnaast wilde ik graag van het gas af kunnen. Ik heb een architect inge- huurd en experts op het gebied van biolo- gisch bouwen en op het gebied van energie- naar-nul. Zij hebben het ontwerp gemaakt en de berekeningen en materiaalstaten. Ver vol-gens heb ik experts ingehuurd om een pro- forma-bouwopgave met begroting te maken zodat ik een referentiekader had voor het beoordelen van offertes van aannemers. Uit- eindelijk ben ik toch in handen gekomen van een mala de aannemer, waardoor de verbou- wing twee jaar langer duurde, en veel duurder is geworden dan gepland. De verbouwing is ook nog niet klaar daardoor. Het voordeel is wel dat ik langer de tijd heb om te kiezen voor een bepaalde techniek en dat ik heel handig ben geworden doordat ik veel zelf heb gedaan." Heb je nog tips voor adviseurs? "Denk echt mee, let op momentum en luister goed naar wat je klant wil. Ja, het is wellicht beter om eerst te isoleren en daarna de ener- gievraag te monitoren en dan techniek aan te schaf fen om het energieverbruik duurzaam te maken en te verminderen. Maar denk mee; heel veel VvE's krijgen bijvoorbeeld met het- zelfde dilemma te maken. Ze moeten de rook- gaskanalen aanpassen aan hr-ketels, of zes- laan die stap over te slaan en gaan voor all electric, dus van het gas af. En die beslissing moet nú genomen worden. Denk dan mee. Ja, je kan eerst gaan isoleren, maar dan ben je dus het momentum kwijt. Als die rookgaska- nalen ver vangen zijn, is de urgentie om van het gas af te gaan er niet meer. En over tien jaar is de techniek wel verder gevorderd, maar zijn de vele regelingen die het nu aantrekke- lijk maken om over te stappen er niet meer. 10 jaar extra gasverbruik en CO 2-uitstoot, wat een gemiste kans! En nancieel is het voor je klant uitstel van executie, want die investe- ring om van het gas af te gaan komt er toch aan, maar we hebben dan ook 50.000 euro in die rookgaskanalen en nieuwe HR-ketels gestoken die we over tien jaar niet meer nodig hebben." "Leg je eigen ambities niet op aan de klant. Ja het is natuurlijk mooi als we in één keer naar nul-op-de-meter kunnen of zelfs energieleve- rend worden. Maar dat is een enorme investe- ring, dat geld heef t niet iedereen. In stapjes naar energieleverend is ook mooi, en vaak zelfs verstandiger want dan kan je per maatre- gel kijken hoe het bevalt en vanuit die nieuwe situatie weer een volgende stap maken.". service Lokaal wordt de standaard Buurtbatterij Weer t Spinderwind regio Ti\fburg Windpower Nijmegen diver\bi eert jrg 38 nr 1 maar t 2018 p1 Cover.indd 1 12-03-18 10:52 Duurzame energie in het landschap Klimaatbeleid vraag t actie Participatie wind op zee Per ongeluk BENG jrg 37 nr 4 december 2017 Energie+Nr4-Cover.indd 1 04-12-17 10:33 Code rood voor klimaat en energie Sjoemelstroom uit het buitenland Zonnepanelen onroerend goed? Eisen nieuwbouw aangescherpt jrg 37 nr 3 september 2017 01-Cover.indd 1 14-09-17 15:55 Lokaal wordt de standaard Spinderwindregio Ti\fburg Windpower Nijmegendiver\bi eert Aardgasvrij, maar hoe? Gelijk speelveld warmte-opties Winnaars en verliezers transitie Zonnepark De Groene Weuste jrg 38 nr 2 juni 2018 Energie+2 Cover.indd 1 29-05-18 11:56 Energie + expertblog Een groep representatieve professionals uit de energiesector vormt het expertpanel van Energie +. Regelmatig leest u een nieuw blog van een van de experts online. De redactie is nog op zoek naar nieuwe leden voor het blogpanel. Dus wilt u graag een paar keer per jaar schrijven over energie gerelateerde onderwerpen binnen uw vakgebied? Stuur dan een mail naar energieplus@aeneas.nl . Lees de blogs door het scannen van de QR-code, of ga naar www.energieplus.nl/expertblogs . Meest geraadpleegde artikelen april t/m juni 2018 1. Buurtbatterij en zonnepark in Weert (Energie + 2018/1) 2. Elektriciteitsnetten en de energietransitie ( Energie + 2018/1) 3. Coöperaties regio Tilburg bouwen Spinder wind ( Energie + 2018/1) Verder op www.energieplus.nl Reag eren? Heeft u een vraag of opmerking over Energie +? Neem dan contact met ons op. Aeneas Media T 073-2051020 Afdeling Lezersservice E lezersservice@aeneas.nl Veemarktkade 8, Ruimte 4121 5222 AE 's-Hertogenbosch Aanmelden voor de nieuwsbrief? Stuur een e-mail o.v.v. 'Nieuwsbrief Energie + ' naar lezersservice@ aeneas.nl of ga naar www.energieplus.nl/lezersservice.  Het complete online archief van Energie +  Het laatste nieuws  Aankomende evenementen  Interessante WebTV-uitzendingen  Energie + op Twitter: @energie_plus nr 2 juni 2018 Energie + 31 29-31-interview met mezelf.indd 31 29-05-18 12:26