Op veel plekken in Nederland worden warmtetransitieprojecten in gang gezet. Het ontwikkelen van duurzame warmteprojecten met een warmtenet is één van de oplossingen. Dit is een complex vraagstuk. Daarom stelden wij aan Wouter Verduyn van Energie-Nederland, de brancheorganisatie van de energiebedrijven en aan Han Langevoort, strategisch adviseur duurzame warmteprojecten bij adviesbureau Over Morgen, een paar vragen over die complexiteit.

In Zaanstad is de aanleg van het warmtenet pas gestart na een ontwikkeltraject van meer dan vijf jaar. Waarom is het ontwikkelen en aanleggen van warmtenetten zo’n ingewikkelde en langdurige zaak? "Mensen zijn gewend aan het gemak en comfort van aardgas. Bovendien is dat een vertrouwd concept. En dan willen wij verduurzamen met een warmtenet en bronnen met het risico dat het nog duurder wordt ook. Een project moet aan alle kanten kloppen: technisch, financieel en maatschappelijk, anders komt het er niet", zegt Han Langevoort. Hij is strategisch adviseur energie- en warmtetransitie bij Over Morgen.

Hoewel de oudste warmtenetten in Nederland al zo’n 100 jaar bestaan, is het realiseren van nieuwe warmtenetten toch pionieren: de juiste partners vinden, een sluitende businesscase krijgen, weerstanden overwinnen. Wouter Verduyn, bij Energie-Nederland verantwoordelijk voor de lokale energietransitie: "In bestaande wijken heb je dan nog de extra uitdaging dat je de gasaansluiting niet mag verwijderen. Met nieuwe wetgeving, die voortvloeit uit het Klimaatakkoord, gaan gemeenten wel de bevoegdheid krijgen om levering van aardgas te beëindigen." 

Overigens zijn er meer alternatieven voor aardgas dan warmtenetten. De keuze voor het juiste alternatief moet zorgvuldig tot stand komen, voor draagvlak en voor een kosteneffectieve transitie. "Voor een rendabele exploitatie is vaak nog subsidie nodig. Verwarmingssystemen op aardgas kunnen elk type woning, goed geïsoleerd of niet, warm krijgen. Warmtebronnen met lage temperaturen zijn uitgesloten voor bestaande bouw, tenzij er flink wordt geïnvesteerd in isolatie van de woning", zegt Han. Alleen met een heel zorgvuldig proces zijn deze zaken op een begrijpelijke en acceptabele manier met elkaar in balans te brengen. Communicatie en participatie zijn dan heel belangrijk, stellen de heren. Wouter: "Eigenlijk is het een open deur: het gaat om duidelijkheid en transparantie. Weinig mensen hebben nu al warmte uit een warmtenet, dus leven er veel zorgen over collectieve warmte, die we zo goed mogelijk moeten proberen weg te nemen. Denk aan: de straat moet open, moet ik mijn huis isoleren, wat kost dat dan allemaal, je zit vast aan een monopolist, die warmte is vast niet duurzaam, als de gasprijs stijgt dan stijgt mijn warmteprijs ook." Han knikt. "Tot nu toe hebben we onderschat dat de warmtetransitie heel veel gevolgen heeft voor bewoners, bedrijven en instellingen in wijk en buurt. Het heeft gevolgen voor het vastgoed en voor de energierekening. Dus daar wil een mens alleen op basis van volle overtuiging aan mee doen."

Om tot een warmtenet te komen, is heel wat nodig. Ten eerste uiteraard een of meerdere bronnen. Han: "Daarnaast zijn er vijf partners nodig: een of meerdere warmteproducenten, een distributiebedrijf en een energieleverancier. En natuurlijk de vastgoedeigenaren en de klanten. De eerste drie zullen op de een of andere manier geselecteerd worden. De partners die een rol krijgen, hebben heel duidelijke randvoorwaarden en spelregels nodig om tot constructieve samenwerking te komen. Men gaat voor 15 tot 30 jaar met elkaar aan de slag. Dan is het handig als duidelijk is hoe er bijvoorbeeld met aansluitplicht, tarieven, warmtewetverplichtingen, een open netwerk om wordt gegaan. Alleen dan heeft iedere partij een heldere businesscase. Partijen kunnen elkaar in het samenwerkingsverband versterken waardoor een versnelling van de transitie mogelijk is."

Gemeenten zullen de regie moeten nemen voor het uitgeven van concessies voor aanleg en exploitatie van warmtenetten. "Daarbij vinden wij dat gemeenten, met de publieke belangen voor ogen, moeten sturen op de beste prijs-kwaliteitverhouding. Transparantie over het selectieproces en de gemaakte afweging zijn volgens ons voorwaarden voor het verkrijgen van voldoende draagvlak bij gebouw- en woningeigenaren", zegt Wouter.
De wijk Groenoord in Schiedam, waar Over Morgen voor gewerkt heeft, is een mooi voorbeeld van hoe duurzame alternatieven voor aardgas zijn onderzocht. Dat gebeurde samen met woningcorporatie Woonplus, provincie Zuid-Holland, energiebedrijf Eneco en netbeheerder Stedin. De gemeente is steeds duidelijk geweest over de stappen die ze ging zetten. Han: "Het kan verstandig zijn om met lokale, sterke partijen te werken. Het is wel heel belangrijk dat partijen die meedoen zich echt kwalificeren. Uiteraard is volstrekte transparantie ook over winsten en rendementen daarbij nodig om te kunnen verantwoorden dat er geen misbruik van de monopolypositie wordt gemaakt." Wouter vult aan: "Wij vinden dat een exploitatierecht voor levering van warmte moet worden toegekend op basis van een transparante procedure en op basis van heldere criteria, waaronder een marktconsultatie. Het beschermt niet tegen een monopolie ‘an sich’, maar wel tegen een suboptimaal monopolie. Ten tweede moet de ACM haar toezicht op de gereguleerde warmtetarieven uitvoeren." Han voegt hieraan toe dat de klant wordt beschermd door de warmtewet. "Daarnaast is het wenselijk om heel erg goed af te spreken hoe de partners in de lokale situatie daarmee omgaan, bijvoorbeeld als het gaat om tarieven lager dan NMDA."

De heren sluiten af met de grootste valkuilen bij het realiseren van een warmtenet. Volgens Wouter is dat een niet-transparant proces. "Een goed proces daarentegen leidt tot goed onderbouwde keuzes voor het warmtenet zelf als beste alternatief voor aardgas, de rol van de gemeente, de wijze van uitgeven van een exploitatierecht voor warmtelevering en uiteraard moeten bewoners en bedrijven in het hele proces goed betrokken zijn." Han waarschuwt ervoor niet een wijk of buurt te overvallen met een kant en klaar energieconcept. "Dat zou ik niet aanbevelen. De warmtetransitie kost geld. Energie is een behoorlijk deel van de maandelijkse uitgaven en we komen achter de voordeur. Neem de bewoners vanaf het eerste moment mee. Laat hen bij voorkeur kiezen. Dat leidt tot een gezamenlijke keuze voor een type warmteoplossing. Nederlanders houden er niet van dat iets wordt opgelegd."