Tekst Dionne Verstegen, Renda O p de plek waar nu vier gloednieuwe NOM-woningen staan, stond vroeger het ontmoetingscentrum De Brink. Het pand was, samen met de naastgelegen ? ats, onderdeel van een woonzorgcomplex. Omdat het pand al enige tijd leeg stond en redelijk verouderd was, wilde BrabantWonen Aan de Driek van Erpstraat in Oss werd een voormalig ontmoetingscentrum gerenoveerd tot vier nul-op-de-meter(NOM)-woningen, waarbij de individu- ele woningen een andere NOM-installatie kregen. De pilot, een samenwer- king tussen BrabantWonen, Caspar de Haan onderhoud & renovatie en Kemkens Installatieburo BV, moet alle partijen meer leren over energiezui- nig woningen. Eén van de bewoners Thomas Hopman: "Door nu te kijken wat het beste werkt en het meest comfortabel is, hoop ik bij te dragen aan comfortabele toekomstige woningen." Wat is de beste weg naar NOM? het initieel slopen. Maar er werd anders beslo- ten. Samen met Caspar de Haan en Kemkens Installatieburo BV besloot BrabantWonen een pilot te starten: het ontmoetingscentrum werd hergebruikt en gerenoveerd tot vier NOM-woningen met vier verschillende typen installaties. De installaties zorgen voor de woninggebonden energie, een gezonde lucht- kwaliteit, ver warming en warm tapwater. "Iedereen roept NOM, maar niemand weet de juiste weg", vertelt Carlo van Herpen van Kemkens. "Door unieke installaties te plaat- sen in de woningen, die verder identiek zijn qua opper vlakte, inhoud en materiaalge- bruik, kunnen we het gebruik en de er varing van bewoners testen en monitoren." Beste methode "We willen onderzoeken wat de beste methode is om NOM te bereiken. Door de vier verschillende installaties goed te monitoren en meten, kunnen we voor toekomstige pro- jecten beter inschatten wat wel en niet werkt. Zo kunnen we beter invulling geven aan de verduurzamingsopgave. En dat is nodig, want die is fors", vertelt Pieter van den Biggelaar van EANTE, die de bewoners van woningen coacht, in opdracht van BrabantWonen. Eante 20 Energie + nr 3 september 2018 3-EnergiePlus_Woningen Oss.indd 20 17-09-18 12:34 is een adviesbureau op het gebied van ener- gietransitie en leef baarheid en houdt zich bezig met het begeleiden en coachen van nul- op-de-meter-projecten. Met de pilot kijken de betrokken partijen niet alleen welke methode op grote schaal kan worden ingezet, maar wil- len ze ook onderzoeken hoe ze een concrete bijdrage kunnen leveren aan het terugdringen van de CO 2-uitstoot. Duurzame huurders Dat de pilot in de dagelijkse praktijk wordt getest door bewoners die ook daadwerkelijk in de woning wonen, is volgens Frans Brouwers van Caspar de Haan uniek. "Nu krijg je niet de cijfers van ideale testsituaties, maar gewoon uit huizen waar echt geleefd wordt." De inten- sieve monitoring vraag t om huurders die duur- zaamheid erg belangrijk vinden en graag hun woon- en gebruikerser varingen willen delen. BrabantWonen heef t dan ook uitgebreid gezocht naar deze huurders. Huurders moes- ten een motivatie indienen, waarna een selec- tie op gesprek mocht komen bij BrabantWo- nen. Jordy Boerakker is één van de huurders van het project: "Duurzaamheid houdt voor mij in dat je respect hebt voor alles wat leef t. Zelf probeer ik mijn ecologische voetafdruk zo klein mogelijk te houden. Door nu in een energiezui- nige woning te gaan wonen, zet ik een stap extra in de goede richting. Het zijn misschien kleine stappen, maar alles bij elkaar en door anderen te overtuigen om hetzelfde te doen, hoop ik zo toch een verschil te maken!" Duurzaam wonen De technologische ontwikkelingen zijn niet altijd vanzelfsprekend voor de menselijke maat. Om er voor te zorgen dat de bewoners voldoende begeleiding krijgen in duurzaam wonen en er vanuit alle partijen één vast aan- spreekpunt is, werd Pieter van den Biggelaar ingezet als coach. Hij coacht de bewoners zowel op gedrag als begrip en geef t ze niet alleen tips om hun energieverbruik zo laag mogelijk te houden, hij beantwoordt ook al hun vragen. "Zo kreeg ik laatst de vraag of de ramen open mogen worden gezet. In principe is dit niet nodig, omdat we de woningen geba- lanceerd ventileren. Maar ik laat het aan de bewoner. Als zij het ? jn vinden om een raam open te zetten, is dat prima." Hieruit blijkt dat de er varing van de bewoners minstens zo belangrijk is als de cijfertjes die het verbruik per type installatie weergeven. De pilot heef t echter wel te maken met vier verschillende bewoners, allen met hun eigen levensstijl en voorkeuren. "Wat voor de ene persoon com- fortabel is, hoef t voor de ander nog niet zo te zijn. Ik probeer zoveel mogelijk door te vragen om te ontdekken waarom bewoners dingen op een bepaalde manier prettig vinden", aldus Van den Biggelaar. Renovatie Om de vier energiezuinige woningen te reali- seren moest het ontmoetingscentrum grondig verbouwd worden. "Het is eigenlijk nieuw- bouw, maar dan in een oud jasje. Alleen het binnenblad van de gevel is blijven staan", ver- telt Frans Brouwers van Caspar de Haan. "We hebben de algemene ruimte binnen helemaal gestript. Ook de vloer is 1 meter uitgegraven en de oude installaties zijn compleet wegge- haald. Daarna zijn de buitengevels ver wijderd en is het binnenblad verstevigd door middel van een staalconstructie. Ver volgens is er een gevelisolatiesysteem tegen het binnenblad aan geplaatst. Dat was een precisieklus omdat voor een goede isolatie de bestaande Wat is de beste weg naar NOM? Installaties De enige bron die gelijk is voor alle vier de woningen zijn zonnepanelen. De energie die de zonnepanelen opwekken wordt aan het eind van het jaar weggestreept tegen de energie die is verbruikt per woning. Verder hebben de woningen verschillende bronnen:  De eerste woning maakt gebruik van lucht ver warming. Een deel van de warmte die in de lucht zit wordt teruggewonnen en weer de woning ingeblazen. De lucht wordt, indien nodig, opgewarmd met warm water uit een warmwater vat via een naver warmer.  In de naastgelegen woning wordt warmte via een ventilatiewarmtepomp uit de woning gehaald. Deze warmte wordt ver volgens gebruikt om de cv-installatie te ver warmen. Als het buiten kouder is dan 7°C wordt de cv-installatie extra bijver warmd met een elektrisch element.  De derde woning maakt gebruik van een bodemwaterwarmtepomp, waarbij warmte uit de bodem onder de woning gehaald wordt en wordt omgezet in warm water, ook voor de cv-instal- latie. De warmtepomp zorgt er voor dat de woning verwarmd wordt door vloer verwarming.  De laatste woning wordt ver warmd door een luchtwater warmtepomp die deels buiten de woning staat. Deze installatie haalt de warmte uit de buitenlucht en ver warmt het cv-water. De warmtepomp zorgt er voor dat de woning verwarmd wordt door vloer verwarming. Installaties nr 3 september 2018 Energie + 21 3-EnergiePlus_Woningen Oss.indd 21 17-09-18 12:34 binnenblad perfect op de nieuwe gevel moet aansluiten. Alles is afgewerkt met steen- s t r ip s ." Luchtdichtheid "Natuurlijk moesten we de nodige bouwkun - dige aanpassingen doen om de verschillende i n stallaties op de juiste plaats te krijgen. Zo hebben we bij één woning een bron geboord van ruim 65 meter diep. Het water in de buis neemt de warmte op uit de grond en wordt via een warmtepomp omgezet in warm water en CV-water." Ook zijn de kozijnen uit het oude ontmoetingscentrum in zijn geheel verwijderd en die staan nu als proefopstelling in de Cas - par de Haan academy. Leerlingen kunnen hier er varing opdoen met de technieken van het onderhoud- en renovatievak. Nadat het pand volledig gerenoveerd was, werd er een lucht - dichtheidstest (QV10) uitgevoerd. "Dit is vrij n i euw", vertelt Brouwers. "Bij deze test wordt het gebouw blootgesteld aan een over- en onderdruk van 10 tot 100 pascal (Pa). Hoe beter de luchtdichtheid, hoe minder sterk een ongecontroleerde ventilatie vat heef t op het gebouw. Gelukkig was de luchtdichtheid van De Groene Brink goed." Energieprestatievergoeding Het doorstaan van de luchtdichtheidstest is een van de voorwaarden voor de Energiepres - tatievergoeding (EPV ). Naast de normale h u ur, betalen de bewoners van de NOM- woningen maandelijks een EPV van 47 euro. De bewoners beschikken over EPV-bundels energie die zijn vastgelegd in de huurovereen - komst, bijvoorbeeld voor de installaties ( v loer verwarming) en huishoudelijk verbruik. Om EPV te realiseren moest BrabantWonen wel kunnen aantonen dat de woningen echt NOM zijn. Volgens Carlo van Herpen van Kem - kens kan een NOM-woning op verschillende m a nieren worden ingezet: "Je kunt puur gericht zijn op de EPV vergoeding en kijken naar de tabellen, of je kunt kijken naar het comfort voor de bewoner. Wij hebben voor dit laatste gekozen, waarbij je als installateur wel wat extra reser ve moet inbouwen." Van den Biggelaar, die de bewoners ook uitleg geef t over hun EPV-bundels, kan zich vinden in deze keuze: "We kijken niet alleen maar naar de EPV-tabel, waarin bijvoorbeeld staat aange - geven hoeveel minuten bewoners mogen dou - chen. Ze mogen zo lang douchen als ze zelf w i llen; het gaat ons erom dat ze zich bewust zijn van hun verbruik." Om dit te bewerkstelli - gen is Kemkens niet alleen verantwoordelijk v o or het onderhoud, maar ook voor de moni - toring van de prestaties van de installaties en h e t verbruik in alle vier de woningen. Dit wordt in de pilot de komende drie jaar in de gaten gehouden. Ventileren Dat Van den Biggelaar vragen krijg t over het openzetten van ramen vinden ze bij Renson, specialist op het gebied van ventilatie, een goed teken. Zij merken dat het voor huurders nog niet altijd duidelijk is dat ventileren min - stens even belangrijk is als isoleren. "Mensen d e nken vaak alleen aan isoleren en doen alles potdicht", vertelt Rob Kuijstermans van Ren - son. "Hierdoor ontstaat vocht en schimmel, m a ar ook een hoge CO 2 in huis. Mensen linken dit echter niet aan de hoofdpijn of allergieën die ze hebben. Soms weten ze niet eens welke ventilatie ze in huis hebben. Daar moet echt verandering in komen." Om bij te dragen aan de volgende stap in bewustwording ontwik - kelde Renson de Healthbox 3.0. In één van de w o ningen aan de Driek van Erpstraat werd de eerste box in Nederland geïnstalleerd. De ventilatiebox is vraaggestuurd, waardoor hij alleen in de zones afzuig t waar nodig. "Met behulp van sensoren worden geuren, het vocht- en CO 2-gehalte gemeten. De box rea - geert automatisch door direct te ventileren, b i jvoorbeeld wanneer er door een verjaar - dagsfeestje met veel mensen een te hoog CO 2-gehalte gemeten wordt. Hiermee wordt de luchtkwaliteit gegarandeerd, ter wijl zowel de bewoner als de installateur hier geen omkijken naar heef t", vertelt Ben Goossens van Kemkens, die inmiddels ook aardig wat kennis heef t van de Healthbox 3.0. Applicatie Voor de installateurs is een speciale applicatie ontwikkeld, die hen door het hele installatie - proces, zoals de inregeling en kalibratie, leidt. " D aarnaast kunnen we via de app ook de debie - ten bijstellen, waardoor de installatie veel snel - ler verloopt. Via een webportal kunnen we ver - volgens alle installaties beheren en opvolgen. O o k dat scheelt ons een hoop tijd", aldus Goos - sens. Ook de bewoner kan met behulp van een a p p inzicht krijgen in de activiteiten van de ven - tilatiebox. De app geef t 24 uur per dag inzicht in d e l uchtkwaliteit. De huurder krijg t automa - tisch een melding op zijn telefoon wanneer er s p rake is van slechte luchtkwaliteit, met tips wat hij ? naast wat de ventilatiebox al regelt ? nog extra kan doen. "Door te laten zien wat er precies gebeurt in de ventilatiebox stellen we ons kwetsbaar op, maar we hopen de bewoner op deze manier bewuster te maken van de luchtkwaliteit in zijn woning", vertelt Kuijster - mans. Bewoner Thomas Hopman is blij met alle u i tleg die hij heef t gekregen over zowel de ven - tilatiebox, als de andere installaties in zijn w oni ng. "Pieter heef t duidelijke uitleg gegeven over wat alle apparaten in huis doen." Bij deze uitleg denkt Hopman (40), ook na of oudere mensen het kunnen begrijpen. "Dat ik het snap is één ding, maar het zou mooi zijn als ook mijn moeder het kan begrijpen. Als dit niet het geval is geef ik dit meteen aan. Op die manier hoop ik een bijdrage te leveren aan oplossingen die in de toekomst niet alleen comfortabel, maar ook begrijpelijk zijn voor iedereen." 22 Energie + nr 3 september 2018 3-EnergiePlus_Woningen Oss.indd 22 17-09-18 12:34