Politiek en maatschappij zijn zich in toenemende mate bewust van het belang van de verduurzaming van ons energiesysteem. Deze energietransitie leidt tot ingrijpende veranderingen. De complexiteit van ons energiesysteem neemt toe, omdat elektriciteit steeds meer wordt geproduceerd uit decentrale, duurzame bronnen, terwijl tegelijk productie en verbruik van elektriciteit met elkaar in evenwicht moeten worden gehouden. En als gevolg van de elektrificatie van het energiesysteem, die een gevolg is van de energietransitie, neemt de druk op de beschikbare netcapaciteit toe.
productie
Tekst Robin Smale, Nick Verkade, Daphne Geelen, Jaap Kohlmann, Enexis. Foto's, Enexis
O
m ook in de toekomst een betrouw-
baar en betaalbaar energienet te
b
ehouden doet Enexis Groep in ver -
schillende pilotprojecten onderzoek naar het
b
enutten van flexibiliteit in het elektriciteits -
verbruik. Deze flexibiliteit kan worden inge -
zet om het elektriciteitsnet optimaal te
b
enutten en investeringen in capaciteitsuit -
breiding uit te stellen of zelfs helemaal af te
s
tellen. Enexis heef t na afronding van eer -
dere pilotprojecten de pilot Jouw Energie
M
oment 2.0 ( JEM 2.0) opgestart met een
aantal partners en een subsidie vanuit TKI
Urban Energ y. Uit de resultaten van eerdere
pilots bleek dat er nog uitdagingen liggen
met betrekking tot het opschalen van intelli -
gente netten, met name op het vlak van de
h
aalbaarheid van businessmodellen die zijn
gebaseerd op meer dynamische tarieven.
Daarnaast is de ver wachting dat opslag een
grotere rol gaat spelen in ons energiesys -
teem. In JEM 2.0 is gewerkt aan een proposi -
tie voor huishoudens die opschaalbaar is.
D
enk hierbij aan het ontwikkelen van een
verdienmodel en een verrekensysteem inclu -
sief facturatie op basis van verbruiksgege -
vens per kwartier. Verder is binnen de pilot
on
derzoek gedaan naar opslag als onderdeel
van de klantpropositie. In dit artikel wordt inzicht gegeven in de lessen over het
ontwikkelen van een propositie die bij de
k
lant ansluit.
Klantpropositie
In de waardeketen voor energie ontstaan
nieuwe rollen en partijen die flexibiliteit in het
energiesysteem mogelijk maken. In JEM 2.0
hebben we met deze rollen geëxperimenteerd
en geprobeerd hier een gezamenlijk business -
model voor te maken. Er was niet alleen sprake
v
an de traditionele, bekende rollen van ener -
gieleverancier en netbeheerder, maar ook van
d
e nieuwe rollen van de 'aggregator' die appa -
ratuur aanstuurt en de 'facilitator' die de inter -
face naar de consument verzorg t ? het online
p
latform in JEM 2.0. De basis van het business -
model is een dynamisch energietarief dat een
in
centive vormt voor het in de tijd verschuiven
van de vraag naar elektriciteit.
Door met hun elektriciteitsverbruik in te spe -
len op de tarieven kunnen de deelnemers geld
b
esparen en bijdragen aan de optimalisatie
van het energiesysteem. Als deelnemer krijg
je inzicht in de dynamische tarieven via een
online platform en app. Daarin kon je ook zien
hoeveel energie je verbruikt tegen welke kos -
ten en wat teruglevering je opbreng t.
H
et inspelen op de dynamische tarieven kan op twee manieren in deze pilot: (a) door zelf het
gedrag aan te passen (handmatige flexibiliteit)
en (b) door automatische aansturing van appa
-
raten ( geautomatiseerde flexibiliteit). Bij JEM
2
.0 kregen alle 93 deelnemers toegang tot de
app zodat ze handmatig konden inspelen op
het variabele elektriciteitstarief. Bij 39 van de
deelnemers werden een (vanuit het project
beschikbaar gestelde) thuisbatterij en de eigen
warmtepomp automatisch aan- en uitgezet. Dit
regelde het systeem voor de huishoudens. De
thuisbatterij werd overigens ook ingezet om
extra opbrengsten te genereren via de onba -
lansmarkt.
Belangrijkste lessen
Het daadwerkelijk testen in de praktijk van
het businessmodel en de klantproposities
leverden een aantal inzichten op over het ont -
wikkelen van een propositie voor flexibiliteit
i
n huishoudens die bij de klant aansluit. Hier
worden die lessen vanuit twee perspectieven
besproken; dat van de deelnemers en dat van
de ontwikkelende partijen. Door beide per -
Politiek en maatschappij zijn zich in toenemende mate bewust van het
belang van de verduurzaming van ons energiesysteem. Deze energietransi -
tie leidt tot ingrijpende veranderingen. De complexiteit van ons energiesys-
teem neemt toe, omdat elektriciteit steeds meer wordt geproduceerd uit
d
ecentrale, duurzame bronnen, terwijl tegelijk productie en verbruik van
elektriciteit met elkaar in evenwicht moeten worden gehouden. En als
gevolg van de elektrificatie van het energiesysteem, die een gevolg is van
de energietransitie, neemt de druk op de beschikbare netcapaciteit toe.
Flexibeler
energieverbruik
van huishoudens
4 Energie + nr 4 december 2018
p04-07 smart grids en consumenten.indd 4 30-11-18 14:35
spectieven te belichten wordt duidelijk dat de
manier waarop huishoudens de propositie
gebruiken en begrijpen in belangrijke mate
beïnvloed wordt door de wijze waarop de ont-
wikkelaars het ontwerp en de uit voering van
e
en propositie er in slagen aansluiting te vin -
den bij de behoef ten van de huishoudens.
Bewonersperspectief
Om de er varing van de JEM 2.0-deelnemers te
peilen is een uitgebreid onderzoek onder de
deelnemers uitgevoerd. Daaruit bleek dat er
veel goodwill is onder de bewoners is om de
energietransitie verder te helpen en te experi -
menteren met nieuwe smart grid-technolo -
gieën. De praktijk wijst ver volgens uit dat het
b
elangrijk is om bewoners te begeleiden in
het benutten van deze technologie. Daarbij
moet het inzichtelijk zijn hoe de apparatuur
werkt en hoe deze wordt ingezet. In dit project
vonden deelnemers het moeilijk om de relatie
te leggen tussen de dynamische tarieven en
het laden en ontladen van de batterij of het
aan- en afschakelen van de warmtepomp. De beelden en verwachtingen en wensen die ze
daar zelf bij hebben, kunnen af wijken van hoe
het systeem is ingesteld. Enkele bewoners
hadden bijvoorbeeld ver wacht dat de batterij
in de avond de piekbehoef te van het huis zou
voorzien. Het systeem was echter ingesteld
op het maximaliseren van het financieel voor
-
deel, wat niet zonder meer betekent dat de b
atterij 's avonds bijspring t ? als de tarieven
laag zijn, lig t het meer voor de hand energie
van het net af te nemen. Verder vroegen
bewoners zich ook af wat ze zelf het beste
kunnen doen met betrekking tot vraag ver -
schuiving. Is het met de batterij nog wel nodig
o
m zelf de wasmachine op een gunstig
moment aan te zetten?
Met de intrede van slimme energietechnolo -
gieën die apparatuur in huis monitoren en aan -
sturen, geef je als bewoner een deel van de
co
ntrole over het energiemanagement in je
woning uit handen. Je krijg t te maken met een
complexer systeem met nieuwe partijen.
Gezien de beperkte kennis van en controle over
de nieuwe generatie energietechnologieën bij
de bewoners, is het vertrouwen van bewoners
een vereiste voor de acceptatie en goede wer -
king van de systemen. Uit inter views blijkt dat
h
et bieden van voldoende inzicht in de werking
van de systemen, en de opbrengst er van met
betrekking tot de motivaties van de deelnemer,
een belangrijke voorwaarde is voor een goede
vertrouwensrelatie tussen de bewoners en de
projectpartners.
In dit project is ook onderzocht hoe de deel -
nemers het online energieplatform er voeren
in vergelijking met het display dat de deelne -
mers in de eerste fase van Jouw Energie
Moment gebruikten. De verwachting van de
ontwikkelaars was dat het online energie -
platform min of meer dezelfde functie zou
ver vullen, maar dat bleek in de praktijk
anders. Bij een online platform bleek vaak
een situatie te ontstaan waarbij één lid van
het gezin de app in de arm neemt en de rest
controleert of aanstuurt ? dat lijkt dan ver vol -
gens het 'draag vlak' in het gezin voor bijvoor -
beeld het timen van energieverbruik te ver -
minderen. De in-home displays daarentegen,
Bij de toepassing van smart grid technologie komen praktijken van huishoudens en professionele partijen in de energie
waardeketen samen.
nr 4 december 2018 Energie + 5
p04-07 smart grids en consumenten.indd 5 30-11-18 14:35
waren meer een onderdeel geworden van de
familiedynamiek en dagelijkse routines,
waarbij vaak alle gezinsleden gebruik maak-
ten van het display. Bijvoorbeeld om de
hoog te van de energieprijs te controleren, om
energieverbruik en opwek bij vertrek of thuis- komst te checken of om de weersvoorspelling
te bekijken. Zo zei een deelnemer: 'Ik
gebruikte dat scherm aan de muur wel hon-
derd keer per dag om te kijken... nou nu
schijnt de zon ? nu kan de vaatwasser aan, of
kan ik een wasje draaien.' De f ysieke aanwe-zigheid en gebruiksvriendelijkheid van het
display, maakten dat men dit vaker gebruikte
dan de app. Uit de resultaten blijkt dus dat
een display makkelijker is te integreren in de
alledaagse praktijken van een huishouden
dan een app.
Waar professionele partijen gedreven wor-
den door doelen zoals handelen op de onba-
lansmarkt, reduceren van de netbelasting en
economische optimalisatie, zijn huishoudens
eerder gemotiveerd om beter gebruik te
maken van de eigen zonnestroom, 'Het liefst
natuurlijk gewoon lekker zelf voorzienend
zijn', comfort in huis en besparen op de ener-
giekosten. De er varingen met JEM 2.0 laten
goed zien dat het afstemmen van de doelen
van de gebruikers en de andere actoren niet
eenvoudig is en dat het essentieel is om
zowel de werking van de slimme technolo-
De gebruikersinterface van JEM 2.0.
productie
6 Energie + nr 4 december 2018
p04-07 smart grids en consumenten.indd 6 30-11-18 14:35
gieën als de informatievoorziening daarom-
trent goed aan te laten sluiten bij de drijf ve -
ren van de huishoudens. Bij huishoudens met
zonnepanelen kan bijvoorbeeld een mate van
zelf voorzienendheid inzichtelijk gemaakt
worden, of de mate waarin vraag- en aan -
bodpieken in de woning of buurt zijn opge -
vangen door batterijen.
Ontwikkelaarsperspectief
Naast de deelnemers zijn ook de ontwikke -
laars van JEM 2.0 tijdens het project gevolgd.
D
it met als doel om te zien welke ontwerpbe -
slissingen genomen worden en met name hoe
d
e beeldvorming ten aanzien van de gebruiker
hierin in een rol speelt.
JEM 2.0 en andere smart grid-projecten wor -
den gekenmerkt door een samenwerking
t
ussen partijen met verschillende doelstel -lingen en uiteenlopende expertise. In JEM 2.0
i
s een model ontwikkeld en getest waarmee
de belangen van deze verschillende partijen
gediend worden. Tijdens het proces van ont -
werpen en uitvoeren bleken projectaanpas -
singen nodig. Planning en budget moesten
w
orden herzien, technologische problemen
met bijvoorbeeld de compatibiliteit van sys -
temen moesten worden opgelost en de wer -
ving van nieuwe deelnemers bleek lastiger
d
an ver wacht. Dat maakt het tot een uitda -
ging om in het hele project rekening te blijven
h
ouden met de belangen van alle betrokke -
nen, inclusief de gebruikers. Als dit onvol -
doende lukt, ontstaat het risico dat partijen
a
f haken of niet langer maximaal bijdragen
aan het beoogde gezamenlijke resultaat. Bij
de voorziene opschaling en brede implemen -
tatie van smart grids is het van belang om
a
an deze inzichten recht te doen en de
gebruikers centraal te stellen en niet uit het
oog te verliezen.
Een tweede les betref t het betrekken en
informeren van de gebruikers voorafgaand
en gedurende een project. Bij het ontsluiten
van flexibiliteit in de huishoudelijke energie -
vraag spelen de gebruikers een centrale rol.
Maar hoe weet de ontwerper wat deze toe -
komstige gebruiker motiveert om mee te
doen? Het bewonersonderzoek wijst uit dat
het belangrijk is om zowel tijdens het ont -
werp als ook de uit voering van een project de
deelnemers mee te nemen in het proces en de
eventuele wijzigingen gedurende het traject.
Terugkoppeling van deelnemers, onder
andere bij bewonersavonden en via de klan -
tenser vice, hielpen de ontwikkelaars om
goede beslissingen te nemen met betrekking
tot de implementatie van de klantpropositie
en de communicatie richting deelnemers. Dit
leidde nog tijdens het project tot aanpassin -
gen van het online platform en communica -
tie. Bij de opschaling en implementatie van
smart grids is draag vlak van de bevolking dus
van groot belang.
Tot slot is uit het bewonersonderzoek geble -
ken dat de drijf veren van gebruikers anders
kunnen zijn dan die van de professionele par -
tijen. Het is van belang om deze drijf veren
inzichtelijk te maken door middel van een
onderzoek onder de gebruikers. Daarnaast is
een uitgebreider, gedifferentieerder beeld
van gebruikers nodig om meer inzicht te krij -
gen in hun behoef ten met betrekking tot
slimme energie. Ontwerpers van smart grid-
projecten zijn namelijk geneigd om twee alge -mene, maar tegengestelde gebruikersbeel
-
den te hanteren.
1 Er is een gebruiker die slimme technologie zo veel mogelijk wil toepassen in het dage -
lijks leven. Deze gebruikers zijn voldoende
v
aardig en gemotiveerd om met behulp van
de juiste technologie flexibel te zijn. Of het
nu door vergaande automatisering of door
een flexibele levensstijl komt, vraag ver -
schuiving wordt bereikt.
2
D
aarnaast is er de gebruiker die maar wei -
nig weet van energie en er ook niet echt in
g
eïnteresseerd is. Dit beeld komt voort uit
de 'traditionele', centraal gestuurde en
onzichtbare energiesector, waarin de
gebruiker niet echt relevant was. Gebrui -
kers zullen geen gebruik weten te maken
v
an flexibele tarieven en hebben geen
behoef te aan energie-slimme technologie,
die daarom eigenlijk onzichtbaar moet blij -
ven om succesvol te kunnen zijn.
Beide beelden zijn echter een karikatuur van
de werkelijkheid: er zit een kern van waarheid
in, maar voor de meeste mensen geldt een
veel genuanceerder beeld. Deelnemersonder -
zoek zoals gedurende JEM2.0 is uitgevoerd, is
n
oodzakelijk om tot een goed projectontwerp
te komen en zou voorafgaand aan een opscha -
ling daarom ook uitgevoerd moeten worden.
Implicatie voor opschaling
Met het invoeren van een dynamisch tarief
wordt energiemanagement in de dagelijkse
praktijk van huishoudens complexer, of je het
nu hebt over het zelf aanpassen van gedrag of
het omgaan met automatisch aangestuurde
apparatuur. Het is daarom belangrijk om met
eenvoudige en begrijpelijke oplossingen te
komen richting consumenten en ze hierin
goed mee te nemen. Bedenk daarbij ook in
hoeverre de consument ook zelf flexibiliteit
moet leveren ten bate van een goed functio -
nerend energiesysteem.
A
ls meer huishoudens bij het managen van de
energietransitie betrokken moeten worden, is
de uitdaging aan ontwikkelaars om aan de
verschillende behoef tes van klanten tege -
moet te komen. Technisch gezien is er veel
m
ogelijk. De uitdaging is de techniek zo in te
zetten dat de consument hier baat bij heef t.
Zet dus de klant centraal en waak er voor dat
je geen concessies doet in het ontwerp die
maken dat klantbehoef ten niet voldoende
worden ver vuld. Uiteindelijk doe je waar -
schijnlijk af breuk aan de businesscase voor
a
lle betrokken partijen.
De zonnepanelen van bewoners in JEM 2.0.
nr 4 december 2018 Energie + 7
p04-07 smart grids en consumenten.indd 7 30-11-18 14:35
Reacties