communicatie Tekst Anne Marieke Schwencke en Ruud Schuurs De transitie naar een duurzame energiehuishouding is ambitieus, complex en beslaat naar verwachting meerdere generaties. Overheden, de private sector en de samenleving hebben daarin ieder een eigen inbreng, ieder vanuit zijn eigen sterkte en rol. De opgave verbindt meerdere schaalni- veaus: van het individuele huishouden tot de internationale setting van k l imaatakkoorden. De ruimtelijke impact zal enorm zijn en ook dat vraagt om zorg vuldige afstemming tussen betrokken partijen. Lessen voor een regionale Energiestrategie 26 Energie + nr 1 maart 2018 p26-29 Slim schakelen.indd 26 08-03-18 09:58 I n het voorjaar van 2016 nam de Vereniging Nederlandse Gemeenten het initiatief tot de Deal Pilots Regionale Energiestrate- gieën. In een jaar tijd zouden vijf pilotregio's e e n regionale energiestrategie ontwikkelen, waarin maatschappelijke organisaties, het bedrijfsleven, gemeenten, provincies en waterschappen samen het potentieel voor besparing en duurzame opwekking van ener - gie in de regio en de ruimtelijke consequen - ties verkennen en keuzes maken voor een d o elmatige aanpak van de opgave. Het proces in de vijf pilotregio's is gevolgd en daarbij werd de relatie tussen Rijk, provincies, gemeenten, waterschappen en de regio's onderzocht. Lerende aanpak Bewoners en bedrijven moeten in een vroeg stadium meekijken en meedoen in de energie - transitie. De complexiteit van die opgave ver - eist een parallelle transitie op het gebied van s am enwerken. Bestaande structuren moeten worden verstevigd en uitgebreid met 'unusual suspects'. Hoe we dit organiseren, leren we het beste door het uit te proberen. Daarom koos de Deal Pilots Regionale Energiestrate - gieën voor een lerende aanpak. Zeven regio's g i ngen aan de slag om het best haalbare resultaat te realiseren. Vijf van die regio's (West-Brabant, Hart van Brabant, Midden- Holland, Fr yslân en Drechtsteden) kregen vanuit het totaalbudget van 1,5 miljoen euro de beschikking over een projectmanager die als aanjager fungeerde voor de weg naar een regionale energiestrategie. Daarnaast kregen twee regio's (Noord Veluwe en Metropoolre - gio Eindhoven) de kans om deel te nemen aan d e gezamenlijke leer- en netwerkbijeenkom - sten. Zo deelden zeven regio's hun er varin - gen. Alle regio's kregen ook budget om ener - gie-en-ruimteateliers te organiseren met d i verse groepen stakeholders. Gemeenten, waterschappen en provincies werken al langer in regionaal verband aan energievisies. Eerder zijn ook goede er varin - gen opgedaan met bijvoorbeeld een regionaal o n dersteuningsprogramma voor verduurza - ming van koopwoningen. Een regio is groot g en oeg voor serieuze investeringen terwijl bedrijven en bewoners het toch als herken - bare eenheid voelen. Regionale overeenkom - sten maken projecten vergelijkbaar en daar - mee een goede basis voor kennisuitwisseling. O ok de energietransitie kan profiteren van gebiedsspecifieke kansen. Dat is interessant voor investeerders, biedt ruimte voor bewo - nersinitiatieven en stimuleert de regionale e c onomie. De pilotregio's zijn nog volop aan de slag. Zo werken alle regio's nog aan een uit voerings- en samenwerkingsagenda in de vorm van bijvoor - beeld green deals of projectendeals. De inzich - ten die de monitoring opleverde moeten ook t eg en die achtergrond worden geïnterpreteerd. Fase Besluitvorming Les 1: Ver werf commitment voor het s trategieproces E n ergie is bij relatief weinig betrokkenen een belangrijk onder werp. Om hen te betrekken in een langlopende, complexe en ambitieuze opgave als de energietransitie is het nodige voor werk nodig. Sluit daarbij vooral aan op wat al bestaat. Een strategie maken verg t langdurige samenwerking en dus stevige rela - ties. Benut waar mogelijk bestaande relaties, t r adities en structuren waarin samenwerking ? zowel van overheden onderling als met pri - vate en maatschappelijke partijen ? al in zek er e mate ontwikkeld is. Betrek ook gezagdragers en sleutelpersonen in het proces. Voor de regionale energiestra - tegie worden veel partijen met uiteenlopende b el angen bij elkaar gebracht. Een boegbeeld in de persoon van een wethouder of CEO met invloed, gezag en een groot netwerk kan hierin van grote betekenis zijn. Maak vanaf het begin de meer waarde van een regionale aanpak duidelijk. De regio is een schaalniveau waarop een aantal expliciete voordelen te behalen zijn. Door samenwer - king kunnen bestuurlijke en maatschappe - lijke netwerken worden benut om kennis, c a paciteit en ideeën ef ficiënter in te zetten. Bovendien kan duidelijk worden welke moge - lijkheden de regionale ruimte kan bieden voor d u urzame opwekking. Les 2: Zo rg voor een krachtige projectorganisatie E n ergie raakt aan veel aspecten en belangen in de samenleving. Politieke en maatschappe - lijke opvattingen over de oplossingen ver - schillen. Wat door de een als bedreiging wordt b e schouwd, is voor de ander een kans. De samenstelling van de projectorganisatie is daarom belangrijk. Zorg voor een toegewijd kernteam met voldoende mandaat en manoeuvreerruimte. Betrek in iedere fase van het proces een passende vertegenwoordiging van belanghebbenden, zodat de inbreng van kennis en opinies zo optimaal mogelijk is en begrip en draag vlak kunnen groeien. Bedenk zorg vuldig welke partijen en vooral ook welke personen je wil betrekken. Een grondige sta - keholderanalyse, regelmatig geactualiseerd, k a n hierbij erg nuttig zijn. Denk breed: een wijde blik verruimt het denken! Les 3: Richt het proces flexibel in Een regionale energiestrategie is een langdu - rig project. De strategie maken is geen lineair p r oces waarbij de verschillende fasen keurig na elkaar kunnen worden afgewerkt. Er komt voortdurend nieuwe informatie op tafel en er sluiten nieuwe partijen aan. De opgave, de duur en de onzekerheden in de aanpak vragen om continue afstemming, een lerende aanpak en gedeeld eigenaarschap bij de betrokken partijen. Fase Inventarisatie en analyse Les 4: Maak het star tpunt van de re gio helder Geen enkele regio begint bij nul. Gemeenten, provincies en waterschappen hebben ambi - ties en doelen geformuleerd, bedrijven inves - teren in nieuwe energie-ef ficiënte processen en producten, en lokale coöperaties werken aan steeds grotere duurzame opwekprojec - ten. Breng in kaart wat er al gebeurt, waar partijen al actief zijn. De strategie is in de eer - ste plaats bedoeld om lopende processen waar mogelijk te versnellen en versterken. Door aan te sluiten op de bestaande dyna - miek in de regio kan de uit voering een vlie - gende start krijgen. Inventariseer wat het energiebeleid is van de provincie, het water - schap en gemeenten. Onderzoek ook of er relevant beleid is ontwikkeld op gerelateerde onderwerpen. Werken gemeenten al samen op het thema energie? Is er een regionale agenda vastgesteld en wat is daar van terechtgekomen en geleerd? Natuurlijk besteed je ook aandacht aan de inspanningen van andere organisaties. Hoe staan het bedrijfsleven, regionale werkge - vers- en brancheorganisaties en maatschap - pelijke organisaties tegenover de energie - transitie? S t el ver volgens de opgave vast. Doelen stel - len is een essentieel onderdeel van het maken v a n een strategie. Maar eerst moet je weten wat er mogelijk is in de regio. In de pilotregio's is veel aandacht besteed aan deze vragen, nr 1 maart 2018 Energie + 27 p26-29 Slim schakelen.indd 27 08-03-18 09:58 communicatie met ondersteuning van gespecialiseerde bureaus. Eerst werd met behulp van CBS, Kli- maatmonitor, Energieatlas en lokale gege - vens de huidige energiehuishouding in kaart g e bracht: energieverbruik per sector, bron - nen, duurzame productie. Daarna werd o n derzocht wat bespaard kan worden en wat binnen de regio zelf duurzaam opgewekt kan worden. Dat vraag t om maatwerk, want elke regio is anders. Op deze manier kreeg men een idee van de omvang van de energieopgave. Hoewel de rekensom op zichzelf eenvoudig lijkt, zegt deze nog niets over de maatschappelijke en economische haalbaarheid. Die wordt ook bepaald door de vraag waar je als samenwer - kende partijen invloed op hebt. De regio is i mm ers geen eiland. Veel ontwikkelingen wor - den bepaald door wat er buiten de regio g e beurt, op nationale of internationale schaal. Denk bijvoorbeeld aan de marktprij - zen van fossiele energie en het nationale b el astingbeleid. Les 5: Maak de mogelijkheden inzichtelijk De energietransitie heef t onvermijdelijk gevolgen voor de manier waarop we met ruimte omgaan. De keuzes die we daarin moeten maken horen thuis in de strategie. In de pilotregio's werden stakeholders in ruimte-en-energieateliers uitgenodigd om mee te denken. Deze vorm van verkennend en ontwerpend onderzoek is relatief gebruikelijk in ruimtelijke planning, maar nieuw voor de energiesector. Het is daarom belangrijk zorg - vuldig af te wegen wat de rol van dit proces is en hoe met de resultaten, vaak in de vorm van kaarten, moet worden omgegaan. Kaarten zijn een krachtig instrument, mits voorzien van een heldere toelichting over de status: denkrichtingen en verkenning. Het te vroeg zichtbaar maken er van kan echter ook veel weerstand oproepen. Les 6: Verricht missiewerk De opgave van de energietransitie bereke - nen, betekent nog niet dat die daarmee g e accepteerd is als ambitie of doel. De opgave is enorm, voor alle regio's. De meeste mensen blijken nauwelijks voorbe - reid op de omvang en complexiteit er van. A c ceptatie vergt daarom veel inspanning van de projectorganisatie, omdat iedere doelgroep zijn eigen benadering vraagt. Houd rekening met de tijd en middelen die daar voor nodig zijn. Fase Alliantie- en planvorming Les 7: Maak het concreet De opgave van de regionale energietransitie is groot en complex. Abstracte doelen in peta - joules en CO 2-tonnen appelleren niet aan de dagelijkse praktijk van betrokken mensen. De opgave bestrijkt bovendien meer dan een generatie. Geef de strategie daarom een dui - delijk gezicht. Richt je op allianties die zich v o rmen en op projecten en maatregelen die de komende jaren gestalte krijgen. Maak con - creet wat gegeven de opgave haalbaar en rea - listisch is en wanneer wat gerealiseerd kan w ord en. Voor een transparante strategie is het belangrijk dat je inzichtelijk maakt welke criteria je hanteert bij het maken van keuzes, maar ook hoe die aansluiten bij de regionale identiteit en samenwerkingscultuur. Les 8: Be denk dat strategie een cyclisch proces is Geen enkele strategie is in steen gehouden. Er is weliswaar een duidelijke stip aan de horizon, maar de weg ernaartoe is allerminst helder. De energietransitie vraag t om een aanpak die gebaseerd is op voortschrijdend inzicht en voortdurend leren en bijsturen. Zorg daarom, naast aandacht voor inhoude - lijke stappen, ook voor continuïteit van het proces op de langere termijn door het schep - pen van procesvoorwaarden voor blijvende samenwerking en kennisdeling tussen alle betrokken partijen als waarborg voor bestuurlijke betrokkenheid en voldoende capaciteit en middelen. Fase Besluitvorming Les 9: Veranker de strategie De regio is geen formele bestuurslaag. Verta - ling van de strategie naar beleid is doorgaans a l leen mogelijk door besluitvorming in de politieke organen van de deelnemende over - heden. Zorg dat de strategie goed is veran - kerd in bestuurlijke en politieke processen. G e meenten, provincie en waterschap hebben vroeg in het proces weliswaar commitment afgegeven, maar zijn ze nog steeds aan boord? Hebben ze het proces gevolgd? In vrij - wel alle pilotregio's bleek dat bestuurders en r a den van deelnemende overheden onvol - doende op de hoog te waren. Besteed daarom ve el aandacht aan het betrokken houden van bestuurders en raadsleden bij het strategie - vormingsproces. Le s 1 0: Ko ppel de opgave met andere beleidsdossiers Energie gaat ook over woonlasten, gezond - heid, opleiding en banen, over inrichting van h e t landschap en investeringen in industriële innovatie. De energiestrategie krijg t meer handvatten en draag vlak als de dwarsverban - den met deze andere dossiers helder worden g e maakt. Welk deel van de opgave heef t betrekking op de portefeuille van de wethou - ders die over wonen gaan? Welke ef fecten h e ef t realisatie van de strategie op de lokale en regionale economie? Wat betekent dit voor de veerkracht van het bedrijfsleven, voor nieuwe banen en voor het investeringskli - maat? De energiestrategie komt tot resultaten d o or de opgave te koppelen met de doelen en agenda's van alle bestuurlijke kerntaken. Les 11: Zo rg dat stakeholders zich committeren Een strategie kan mooi zijn en een breed draag - vlak hebben, maar zonder concrete maatregelen en pr ojecten v oor de eerstvolgende jaren blijft het een papieren tijger. Pas als de belangheb - benden met elkaar een samenwerkingsagenda maken en onder tekenen komt de str ategie tot leven. En dat betekent dat alle partijen ? overhe - den, private ondernemingen en maatschappe- lijke partijen ? hun bereidheid om in beweging te komen moeten aantonen door taken en v er ant- woordelijkheden op zich te nemen. De samen- werkingsagenda die dan ontstaat, is het docu- ment waarin de strategie tot leven komt. Les 12: Breng continuïteit in de u itvoeringsorganisatie O m to t uit voering te komen is organisatie - kracht nodig. Zorg er voor dat de strategie de ko m ende jaren tot realisatie van de gestelde doelen leidt en dat de plannen en projecten worden uitgevoerd of bijgesteld. Bedenk vanaf het begin van het strategievormings - proces hoe je het daarna gaat organiseren, z o dat continuïteit ontstaat in de uit voering. De lange zichttermijn van de regionale ener - giestrategie vraag t om een adaptieve en pro - grammatische aanpak en een wendbare, flexi - bele organisatie van de samenwerking met s t akeholders. De toekomst laat zich lastig voor - spellen: nieuwe spelers moeten kunnen aanha - ken en invoegen, en maatschappelijke en tech - nologische innovaties moeten een plek kunnen v i nden. Het is van belang om lijnen uit te zetten voor de middellange termijn, voldoende ruimte in te bouwen om periodiek bij te kunnen stellen en bovenal; aan de slag te gaan. 28 Energie + nr 1 maart 2018 p26-29 Slim schakelen.indd 28 08-03-18 09:58