interviewTekst Evamarije Smit, foto's Ellen Martens FotografieNederland kantelt. We ontwikkelen een hedendaagse samen-leving waarin de huidige machtsverhoudingen radicaal zijnomgegooid. Zo krijgen bouwers steeds meer een faciliterende rol,waarvoor kennis van mensen belangrijker is dan techniek.Kartrekker van deze ommekeer is Jan Rotmans, hoogleraartransitiekunde aan de Erasmus Universiteit Rotterdam eninternationaal een autoriteit op het gebied van transities enduurzaamheid. Gepassioneerd vertelt hij over zijn nieuwe boek`Verandering van tijdperk - Nederland kantelt'."Dit wordt heteinde van degevestigdeorde"4 Energie+ nr 1 maart 2015mende orde. Dat gaat op het moment heelhard, het worden er steeds meer. Het is hetbegin van het einde voor de gevestigde orde.Tijdens de laatste grote transitie nam de adelde opkomende middenklasse ook nietserieus en dat is precies hun onderganggeworden."Hoe zien vernieuwende verdien-modellen eruit?"Een bouwbedrijf verdient over vijf of tienjaar niet meer alleen geld met bouwen. Hetgaat steeds meer om het ondersteunen vande klant, want bouwen kan straks iedereen.Denk aan het 3D-printen van huizen. Datstelt architecten en burgers in staat om zelfte bouwen. Bouwbedrijven worden steedsmeer faciliterend en gaan bijvoorbeeld hel-pen met de inrichting en de energievoorzie-ning. Ze gaan de omgeving van mensenbedienen. Maar dan moeten ze wel verstandhebben van mensen. Bij die bedrijven wer-ken nu vooral techneuten terwijl ze ook psy-chologen in dienst zouden moeten nemen."U zegt dat de economie zich weernaar de regio zal verplaatsen.Hoe gebeurt dat?"De nieuwe economie biedt een uitgelezenkans voor de regio. In de oude economiewaren centrale organisaties nodig om pro-ducten te maken en diensten te leveren. Doormoderne technologie?n en de 3D-printer isdat niet meer nodig en zullen producten endiensten binnen de regio worden gemaakt engeleverd. Dat geldt voor informatie, reizen,muziek, leren, zorg en zelfs geld. De nieu-werwetse economie is gebaseerd op mense-lijke waarden als vertrouwen, samen, kwali-teit, ruimte en balans. Dat past heel goed bijeen kleinere schaal: de regio."Economie, samenleving enmachtsverhoudingen veranderenin dezelfde richting, waardoor zeelkaar versterken en dus versnel-len. Hoelang gaat dit duren?"Dat kan nog enkele tientallen jaren duren.Het wordt een heel onrustige periode metveel chaos en strijd. Er zal veel weerstandkomen van de gevestigde orde, veel bedrij-ven gaan failliet en nog meer mensen wordenontslagen. Meer crisissen zullen volgen. Delaatste grote transitie duurde vijftig jaar metdaarin twee wereldoorlogen.Maar er is ook goed nieuws want er zal ookeen ander soort solidariteit ontstaan. Onzehuidige maatschappij is gestoeld op compe-titie en op het belang van het ego. In de (ver-)nieuw(d)e samenleving zullen we veel meerzijn gericht op elkaar, op de regio en op hetbelang van het netwerk waarvan we deel uit-maken. Onderdeel van de kanteling is dat wezelfredzaamheid veranderen in samenred-zaamheid. Er zal straks een groep van onge-veer anderhalf miljoen mensen zijn die nietkan aanhaken bij de nieuwe economie. Diegroep kunnen we niet aan haar lot overlaten,In `Verandering van tijdperk' steltu dat ons land zich in een uniekeperiode bevindt, een overgangs-fase. Wat bedoelt u daarmee?"We leven niet meer in een tijd van veel ver-anderingen, maar in een verandering vantijdperk. Dat wil zeggen in een overgangspe-riode tussen twee grote tijdperken in. Dat isheel uniek. De laatste keer dat we dat heb-ben meegemaakt is 150 jaar geleden, tijdensde tweede helft van de negentiende eeuw.Toen voltrok zich de verandering naar eenmoderne maatschappij, aangejaagd door deindustri?le revolutie. Het ging gepaard meteen machtswisseling; de adel moest uitein-delijk plaatsmaken voor een opkomendemiddenklasse. Datzelfde proces is nu ookgaande."Waaruit maakt u dat op?"Al 25 jaar bestudeer ik de transities binnenonze samenleving. Op dit moment zie ik eendrievoudige kanteling: de organisatie vanonze maatschappij verandert, de economieverandert en de machtsverhoudingen veran-deren. Onze samenleving wordt decentraalen is straks weer meer gericht op regio's ennetwerken van mensen die met elkaar zijnverbonden. Onze economie verandert funda-menteel van karakter en wordt steeds meerdigitaal, schoner en zonder verspilling (circu-laire economie, red.). Met de 3D-printer bin-nen handbereik staat er ook een nieuwemaakindustrie voor de deur. Grote producen-ten van allerlei gebruiksartikelen leggen hetstraks af tegen lokaal en schoon geprodu-ceerde goederen. Tot slot ontstaat er eenmachtswisseling waarbij de opkomendemiddenklasse van hoogopgeleide jongeondernemers de kennis en kunde hebben omde macht te grijpen. Deze drie grote verande-ringen versterken en versnellen elkaar."Bedoelt u serieus dat bijvoor-beeld grote energiebedrijven,banken, verzekeraars en produ-centen hun machtspositie in onzesamenleving kwijtraken?"Heel lang was het als organisatie of bedrijfvoordelig om groot te zijn, maar dat werkt nutegen hen. Zij zijn onderdeel van de geves-tigde orde en kunnen zich niet snel genoegaanpassen aan de nieuwe economie. Kleineondernemingen die met behulp van socialemedia en moderne technologie?n bedrijvenstarten, vormen samen een nieuwe opko-"Ik ken niemand die vertrouwen heeft in een banken dat is het begin van het einde."nr 1 maart 2015 Energie+ 5interviewwat betekent dat mensen weer meer verant-woordelijk worden voor elkaar. Dat betreftzorg, financi?n, werk en welzijn. Iedereenkent in zijn omgeving wel kwetsbare mensendie zorg nodig hebben. Het is een aanko-mende verantwoordelijkheid voor onszelf;we kunnen niet langer verwachten dat deoverheid alles regelt."Waarom niet?"Omdat mensen zelf willen uitmaken hoe zebijvoorbeeld worden verzorgd. Ze willen huneigen keuzen maken in plaats van figurantenzijn in logge en grote systemen waarin demenselijke maat ontbreekt. Denk aan derecente discussie rondom verpleeghuizen.De overheid zal straks een andere rol spelen.Zij bepaalt niet langer van bovenaf hoe wijhet moeten doen. Zij zal het gemeenschap-pen en netwerken mogelijk moeten makenom te doen wat ze moeten doen."Eigenlijk hebt u het over departicipatiesamenleving waarDen Haag tegenwoordig zoenthousiast over is."Nee, zo bedoel ik het niet. Als je kijkt naarhet overhevelen van jeugdzorg en langdurigezorg voor ouderen naar gemeenten, zegt deoverheid in feite: `Zoek het zelf uit, maar metminder geld en minder mensen'. Dan wordendezelfde fouten gemaakt, alleen op kleinereschaal. En het doet bovendien geen rechtaan de energieke samenleving die ik om meheen zie. Zoals die tienduizenden initiatie-ven van burgers die vanuit persoonlijke moti-vatie, frustratie of gedrevenheid zelf dingenorganiseren in hun eigen netwerk. Bijvoor-beeld broodfondsen, waarin mensen opbasis van vertrouwen elkaar geld uitkerenindien een van hen langdurig ziek wordt. Oflokale zorgco?peraties, die weer werkenzoals vroeger de wijkverpleging."Wat moeten beleidsmakers weldoen in deze tijd?"Ik word veel gevraagd te spreken voor amb-tenaren van Rijk, provincies en gemeenten.Als ik daar dan sta, zeg ik altijd: `Doe eenseen tijdje niets. Stop met beleid maken enloop eens weg van je bureau. Ga praten metmensen en vooral: ga eens luisteren. Stopook met subsidies verstrekken.' Negen vande tien subsidies draaien op niets uit. Ik pleitervoor dat dat geld in betaalde banen vanambtenaren wordt gestoken, die mensen ennieuwe initiatieven binnen hun gemeentenen provincies met elkaar te verbinden.Zo ontstaan er nieuwe gemeenschappen ennetwerken die een lang leven zijn beschoren.Er is op dit moment precies ??n provincie diezo iemand in dienst heeft. Dat is Ferenc vanDamme, verbinder en ambtenaar van provin-cie Overijssel. Petje af."In uw boek beschrijft u ook definanci?le sector, een sector metveel macht. Zijn daar al verande-ringen waar te nemen?"Nee, helaas. Als je daarover leest, schrik jeecht. Je ziet hoe verrot het systeem is. Datheeft te maken met het feit dat geld geen mid-del meer is, maar een doel. 95% van ons geldgebruiken we om weer geld te genereren.Daardoor is een hele onechte, (virtuele) eco-nomie ontstaan die losstaat van de werkelijkeeconomie. Mensen hebben geen idee dus ikgeef daar een aantal voorbeelden van in mijnboek. Ik lig er 's nachts wel wakker van."Ligt u vooral wakker van het feitdat er nog geen enkele verbete-ring is doorgevoerd?"Daar word ik oprecht boos over; niets iswerkelijk veranderd. Het gaat puur om hetgeld. Ik heb veel contacten met banken en zijgeven toe dat er nog niets is veranderd. Ban-ken verdienen nog altijd te makkelijk te veelgeld en kijken naar aandeelhouders in plaatsvan naar de klant. De klant wordt niet serieus6 Energie+ nr 1 maart 2015genomen en er is geen menselijke aanpak. In`Verandering van tijdperk' stel ik de vraagwie er nog een bank vertrouwt. Ik ken nie-mand die vertrouwen heeft in een bank endat is het begin van het einde."Wat is het alternatief?"Mensen gaan zelf banken oprichten. In Bel-gi?, maar ook in Nederland. Op dit momentzijn er tien unies in ons land die krediet ver-strekken aan ondernemers. En dat nietalleen; ze coachen deze mensen ook. Dusnaast het verstrekken van krediet op basisvan vertrouwen, ondersteunen en begelei-den ze ondernemers ook. Dat vind ik mooi.Daar zie je dat de mens weer centraal staat."Is het niet vreemd dat wij,gewone Nederlanders, niet inopstand zijn gekomen tegen degang van zaken bij banken? Watzegt dat over ons?"Systemen zijn zo groot geworden dat we hetgevoel hebben dat onze stem toch niets uit-maakt. We gaan niet meer de straat op. Maardat wil niet zeggen dat er niets gebeurt. Wanthet mooie van dit tijdperk is dat we er`gewoon' iets tegenover stellen. Veel jonge-ren die ik ken, zeggen: `Naar het Malieveldgaan is zinloos' en ze bedenken hun eigenalternatief. Zij zetten bedrijven op binnenhun eigen netwerk. Kijk om je heen, het isheel actueel. Uber en Airbnb bijvoorbeeld.Ze staan constant voor de rechter omdat zedingen doen die eigenlijk niet mogen. Maarhet is niet tegen te houden. Al die innovaties,die initiatieven, dat is hun protestvorm. Veelmensen herkennen het niet, maar ik genietervan. Eigenlijk zijn er elke dag duizendenprotestmarsen. Zijzelf beseffen het mis-schien nog niet, maar zij zijn de nieuwe opko-mende orde."Voor uw boek heeft u ook deonderwijssector onder de loepgenomen. Was dat even schok-kend als de wereld van het geld?"Godzijdank niet. Ik ben daar heel veel hel-den tegengekomen. Mensen die oprechtexperimenteren met nieuwe onderwijsvor-men waarin het contact tussen leerling enleraar weer centraal staat. Deze mensen heb-ben het niet makkelijk, want het onderwijs isinmiddels verworden tot een soort machine-rie die alleen nog maar cijfers, toetsen enpresentaties uitbraakt."InspiratieIn alle maatschappelijke sectoren in Nederland ontwikkelenmensen zelf alternatieven. Dat is de onontkoombare uitkomstvan de kantelperiode waarin Nederland zich nu bevindt.Jan Rotmans beschrijft deze kantelperiode in `Verandering vantijdperk ? Nederland kantelt', laat zien wat ons te wachtenstaat en biedt inspiratie. Omdat in deze periode ieder individuen elk initiatief telt.`Verandering van tijdperk ? Nederland kantelt'ISBN 978-94-6104-035-024,95, 208 pagina'sMeer informatie of direct bestellen:www.aeneas.nl/veranderingvantijdperk.InspiratieIn alle maatschappelijke sectoren in Nederland ontwikkelenmensen zelf alternatieven. Dat is de onontkoombare uitkomstvan de kantelperiode waarin Nederland zich nu bevindt.Jan Rotmans beschrijft deze kantelperiode in `Verandering vantijdperk ? Nederland kantelt', laat zien wat ons te wachtenstaat en biedt inspiratie. Omdat in deze periode ieder individu`Verandering van tijdperk ? Nederland kantelt'www.aeneas.nl/veranderingvantijdperk.En dat na een jaar of vijftig aanhervormingen?"Ja. In tegenstelling tot veel andere maat-schappelijke sectoren waarin weinig is ver-anderd, is in het onderwijs de afgelopen vijf-tig jaar te veel veranderd. Allemaalvernieuwingen die van bovenaf werdenopgelegd. Dat kregen die arme leerlingen enleraren over zich uitgestort en zijn daar dedupe van geworden."En nu zegt u dat ons onderwijs-systeem is verouderd?"Het is eigenlijk niet meer van deze tijd dat ereen leraar voor een klas van dertig leerlingenstaat, die allemaal op eenzelfde manier wor-den begeleid. Als je kijkt naar wat er aan dehand is, zie je dat vroeger de leraar de enigeinformatiebron was voor een kind. Tegen-woordig heeft een kind wel vijf informatie-bronnen en die leraar is er daar ??n van. Ditbetekent dat je al die vijf of meer informatie-bronnen in dat onderwijs kwijt moet kunnen.Het gevolg is dat de leraar veel meer eenbegeleider en een facilitator is dan deultieme kennisbron."Zijn mensen in het onderwijs nieteen beetje murw geslagen? Hoezorgt u ervoor dat ze nu nietafhaken?"Op mijn vorige boek `In het oog van deorkaan', dat ook over de transitie van Neder-land gaat, heb ik ongelooflijk veel reactiesgekregen. Juist uit de onderwijswereld. Hart-verwarmend is het om zo veel positieve reac-ties te krijgen van mensen die openstaanvoor verandering. Daar wilde ik iets meedoen en op 1 oktober jongstleden hebben wede kantelgroep United4Education opgericht.Betrokkenen zijn allemaal helden uit hetonderwijs die met hedendaagse leervormenen persoonlijke leertrajecten bezig zijn. Endie zijn helemaal digitaal; er gaat een wereldvoor je open. Ik kende het niet. Het is heelinspirerend om te lezen."Al 25 jaar bent u bezig om Neder-land een moderner, innovatiever,schoner en spannender land temaken. Gaat het u snel genoeg ofbent u stiekem ook zelf eenbeetje uitgeput?"Nee, zeker niet. Ik voel dat mijn visie einde-lijk samenvalt met de huidige tijdgeest. Dit iseen geweldige tijd. En spannend. Dat moetenwe ook vieren. Juist nu, in deze chaos, waarinde wereld zo snel verandert, moeten we kan-sen zien en grijpen. Als mens, als onderne-mer kun je juist nu het verschil maken.Het is waar dat het mij altijd te langzaam isgegaan de afgelopen jaren. Ik wilde al eerderbestaande structuren doorbreken. Vroegerwerd er niet naar mij geluisterd en daarnaben ik jarenlang weggehoond. Sinds vijf jaaris dat anders. Ik merk dat mensen klaar zijnvoor mijn verhaal. Ik praat in boardroomsvan grote multinationals, op het hoogsteniveau bij het Rijk, de provincie en met poli-tici. En ook veel bij beroepsgroepen zoalsaccountancy, bouwers, bestuurders in degezondheidszorg, sportverenigingen. Ieder-een voelt dat er een fundamentele verande-ring op komst is en dat kan ik duiden. Alswetenschapper en activist, een scienfist, kanik nu oogsten."nr 1 maart 2015 Energie+ 7