nr 2 april 2011 Energie+ 9 brandstofHeeft Nederlandenergieopslag nodig?Elkdistributiesysteemkenteenvormvanopslag,maardeNederlandseelektriciteitsvoorzieningniet.Ofhetmoetendebergenkolenzijnbijkolencentrales,diewachtenopverbranding,ofhetgasinaardgasvelden.Vraagenaanbodzijnbijelektriciteitdirectaanelkaargekoppeld.Doetiemandzijntelevisieaan,danmoetergenseenenergiecentraleeentandjebijzetten.Hetnetmoetinbalanszijn.Het inpassen van duurzaam opgewekteenergie vraagt om meer flexibiliteit.Zon en wind zijn moeilijk te plannen.Wat als de wind overdag gaat liggen en er eenwolk voor de zon schuift? Wat als de wind 'snachts aanwakkert, wanneer de energievraaglaag is? De onbalans neemt toe, naarmate hetduurzame aandeel in de energiemix stijgt. Eengrotere buffercapaciteit is dus nodig, maarhoe? Grootschalige opslagsystemen kunnenhelpen en sommige partijen zien er brood in.Zo is de Limburgse politiek enthousiast overhet project OPAC, dat staat voor Onder-grondse Pomp Accumulatie Centrale. Er zijnechter nog meer alternatieven voor Neder-landse energieopslag, zoals regelbaregascentrales, interconnecties en buiten-landse evenknie?n. Ook die zorgen voor meerflexibiliteit.Over energieopslag is de afgelopen jaren hetnodige gediscussieerd. Tegenstanders vanwindenergie zagen de dure opslag als eenargument t?gen windparken op zee. Anderenzagen heil in de alternatieven. Of energieop-slag in Nederland doorbreekt, hangt, zoalsvaak bij duurzaamheid, af van het financi?leplaatje. Zonder positieve businesscase, komter geen energieopslag. Het thema energieop-slag riep voor deze editie van Brandstof velevragen op. Is grootschalige energieopslagnoodzakelijk? Welke technologie?n zijnveelbelovend? Wie moet het initiatief nemen?En welke partijen hebben er iets over tevertellen? In deze Brandstof laten we diversepartijen aan het woord. Afsluitend trekken weonze conclusies.Tekst Addo van der EijkIllustratie Pim Schots10 Energie+ nr 2 april 2011 brandstofIn Nederland liggen uitgewerkte plannenvoor grootschalige energieopslag op deplank. Neem het Plan Lievense uit de jarentachtig, inmiddels omgedoopt tot Energie-eiland of de Ondergrondse Pomp AccumulatieCentrale (OPAC) in Limburg met een meer dieponder de grond. En er is ook nog het plan voorCompressed Air Energy Storage (CAES),waarmee overtollige energie wordt omgezet inhoge luchtdruk en opgeslagen wordt inTwentse en Drentse zoutkoepels. Op de vraagof dergelijke systemen noodzakelijk zijn,antwoordt Bart Ummels ontkennend. Hijpromoveerde mede op dit onderwerp aan deTU Delft, en werkt inmiddels bij Siemens aanoffshore windparken. "Het Nederlandseelektriciteitssysteem kan grootschaligeinpassing van windenergie aan", concludeerdeUmmels op basis van zijn modellen. Hijonderzocht het effect van 12 GW aan windener-gie, waarvan 8 GW op zee, wat overeenkomtmet eenderde van de Nederlandse elektrici-teitsvraag. "Windenergie vraagt om grotereflexibiliteit, maar de huidige kolen- engascentrales en internationale handel kunnende variaties in vraag en aanbod probleemloosopvangen. Zelfs extreme situaties vormengeen belemmering. Energieopslag is dustechnisch niet noodzakelijk, en daarnaasteconomisch niet aantrekkelijk. De batenwegen niet op tegen de investeringen."Aanleiding voor het promotieonderzoek wasde vraag of de elektriciteitsvoorziening welbetrouwbaar blijft met windenergie. Er warenbeweringen van tegenstanders van windener-gie dat windparken kostbare opslagsystemenvergen. "Dat is dus niet zo", volgens Ummels.NoorwegenDecombinatiekolencentralesenwindenergievindtUmmelsverrevanideaal."Eenkolencen-tralekannietzomaarwordenuitgezet.Wel of geen grootschaligopslagsysteemGrootschaligeopslagvergrootdeflexibiliteitvandeelektriciteitsvoorziening.Meerflexibiliteitisnodig,geziendealmaargroeiendeduurzameopwekking.Maarisenergieopslag?chtnodig?Voor-entegenstanderssprekenzichuit.Gascentraleszijnflexibelerenbovendiensnellerregelbaar.EengoedetoevoegingisookdeinternationaleuitwisselingmetNoorsewaterkrachtcentrales."UmmelsdoeltopNorNed,dekabeldieGroningensinds2008verbindtmetNoorwegen.OokHarryDroog,voorzittervanhetPlatformDuurzameElektrici-teitsvoorziening,zietdeNoorsewaterkracht-centralealseenideaalopslagsysteem."Noorwegenbeschiktoverenormeenergiebuf-fers.Hebbenwij'snachtsgoedkopewindener-gieover,dansturenwedienaarNoorwegenenzettenzijhunwaterkrachtcentralezachter.OverdaghalenwezonodigNoorseenergienaarNederland."NetalsUmmelssteltDroogdateenduurzameelektriciteitsvoorzieninggeengrootschaligeenergieopslagvereist."Wemoetengeenelektriciteitwillenopslaan,omhetlaterweeralselektriciteittegebruiken.InitiatievenalshetEnergie-eilandendeOPACgaangepaardmetforseenergieverliezen.Datiszonde.BetereoptieszijnflexibelegascentralesofeentweedekabelnaarNoorwegen.Methettijdelijkuitzettenvaneenwaterkrachtcentralegaatgeenenergieverloren."Ummelsconclu-sieszijninmiddelsbevestigddooreenKEMA-rapportovernutennoodzaakvangrootschaligeopslag.OpgrondvandezestudiesbeslotenTenneTenMariavanderHoeven,devorigeministervanEconomischeZaken,datnationaleondersteuningnietnodigwas.Droog ziet veel heil in het vergroten van deinterconnectiecapaciteit. Inmiddels wordtgewerkt aan nieuwe verbindingen metEngeland (BritNed), Duitsland en Denemarken(Cobra kabel). En er wordt onderzocht of eentweede kabel tussen Nederland en Noorwegen(NorNed 2) mogelijk is. "Deze kabels vergrotenhet gebied om het gebruik van flexibelecentrales te benutten. Het waait nooit hard inheel Europa. Met nieuwe hoogspanningsleidin-gen naar Spanje en Oost-Europa kan Europahaar duurzame elektriciteit beter spreiden.Inpassing van duurzame elektriciteit wordt inde toekomst met name een Europese activiteit.Dat vraagt wel om nieuwe hoogspanningslijnentussen landen."Tijdelijk stopzettenPleitbezorger van grootschalige energieopslagis Waldo Molendijk, adjunct directeur vaningenieursbureau Lievense. Door het telkensstopzetten van turbines om vraag en aanbod tebalanceren, produceren windturbines volgenshem slechts 20 procent van de tijd energie.Anders dan Ummels voorziet hij wel problemenbij de opwekking van 9 GW aan windenergie."Er gaat ontzettend veel gratis windenergieverloren. Bij 9 GW aan windparken praten weover 1,5 TWh per jaar, die we beter kunnenopslaan." Gasgestookte centrales vindtMolendijk geen gunstig alternatief voor opslag."Die centrales hebben een zeer laag energie-rendement. Duurzame windenergie ga je dancompenseren met vervuilende centrales. Datkan niet de bedoeling zijn." Ook NorNed paktvolgens Molendijk als enig alternatief vooropslag niet goed uit. "Tot nu toe gaat vooralenergie naar Noorwegen, maar komt er weinigterug. De vraag is of Noorwegen tijdens eengrote piek in de energiebehoefte aan ons kanleveren." Molendijk noemt nog een argumentvoor meer opslag, namelijk het voorkomen vaneen black-out bij een groeiend aandeelwindenergie. "In Europa zaten we onlangsbijna tegen een black-out aan. In Noord-Ame-rika ging kortgeleden het gehele systeem plat.Het duurde dagen om het netwerk weer op testarten. Het opstarten lukt dan ook alleen metbehulp van waterkracht."NorNed-kabel wordt aangelegd.Bron:TenneTnr 2 april 2011 Energie+ 11Dertig jaar Plan LievenseHetPlanLievensebestaatditjaardertigjaar.Hetideevoorenergieopslagineengrootwaterbekkenblijfttelkensopduiken.OfhetEnergie-eilandinzeeerbinnenkortkomt,isdevraag.WaldoMolendijk,adjunct-directeurvaningenieursbureauLievense,kijktvooralnaarDenHaag."Deoverheidmoetzichophetgebiedvanenergie-enmilieubeleidmeerstandvastigtonen."Het oorspronkelijke Plan Lievensedateert uit 1981, toen ingenieur L.W.Lievense een idee lanceerde voorenergieopslag in het Markermeer. Met dijkenvan veertig meter hoog wilde hij een water-energiebuffer cre?ren van een paar vierkantekilometer. In tijden van weinig elektriciteit-vraag en veel aanbod zou het waterpeilstijgen door water in het meer te pompen. Alsde energievraag en daarmee de prijs zoustijgen, dan zou het peil dalen en kon dewaterkracht met turbines worden benut."Vooral de geplande kerncentrales maaktenhet plan destijds aantrekkelijk. Vandaar dathet plan later voor de kust van Zeeland bijBorssele, is geprojecteerd. Met grootschaligeopslag zou een kerncentrale 24 uur per dagkunnen draaien. 's Nachts zou het nagenoeggratis elektriciteit opleveren, die overdagtijdens pieken verkocht kon worden", verteltMolendijk. De kernramp van Tsjernobyl in1986 gooide roet in het eten. Kernenergie wasdaarna politiek onbespreekbaar. Met dewindparken op zee kwam Plan Lievense weerbovendrijven. Het werd omgebouwd tot hetEnergie-eiland, een concept dat Lievense in2007 samen met de gebroeders Das en KEMAuitwerkte. "De opslagcapaciteit van hetEnergie-eiland is voldoende om meer dan 12uur een vermogen van 1500 MW te leveren,vergelijkbaar met een grote elektriciteitscen-trale", zegt Molendijk.In de koelkastIn 2008 kreeg het Energie-eiland de wind inde rug. Als voorzitter van het Innovatieplat-form sprak voormalig premier Balkenendeenthousiast over het plan. "Wat mij betreftkomt het er zo snel mogelijk", stelde depremier destijds. Inmiddels staat het planweer in de koelkast. Puur alleen voorenergieopslag kan de bouw van een Energie-eiland op dit moment niet doorgaan, erkentMolendijk. Om het plan economisch rendabelte krijgen zijn meerder functies nodig. "Heteiland kan dienen als hub voor de bouw enhet onderhoud van de ver van de kustgelegen windparken. Je zou er ook de stroomvan het park kunnen transformeren, omenergieverlies bij het transport naar de kusttegen te gaan." Waar het op dit moment aanontbreekt, is een betrouwbare businesscase."Investeerders zijn bereid risico's te nemen,maar ze willen niet afhankelijk zijn van eensterk wisselend en inconsequent overheids-beleid. Ad-hocbeleid doet grootschaligeopslag geen goed."Ook Frits Verheij van KEMA, projectleider vanhet Energie-eiland, stelt dat het lastig is omde businesscase rond te krijgen. "Metgrootschalige opslag valt jaarlijks tientallenmiljoenen euro's te besparen, maar dat is nietvoldoende om de investering terug teverdienen. Potenti?le investeerders als Delta,Essent, Eneco en Nuon, die eerder kansenzagen, zijn om die reden afgehaakt. Hetplaatje zag er minder gunstig uit dan weoorspronkelijk dachten." Toch is het plan nietdefinitief van tafel. Bij de Europese Commis-sie ligt een projectvoorstel van KEMA vooreen studie, waarin het Energie-eiland een rolspeelt. Molendijk ziet weer kansen, numinister Verhagen zich uitspreekt voor debouw van nieuwe kerncentrales. "EenEnergie-eiland, onder meer in combinatie meteen kerncentrale, zou de businesscase tengoede komen", zegt hij hoopvol.Artist-impression van het Energie-eiland.BronIngenieursbureauLievenseTekst Addo van der Eijk12 Energie+ nr 2 april 2011 brandstofKansrijke opslagbinnen distributienettenVoordistributienetten,dedecentraleelektriciteitsnettenvoormidden-enlaagspanning,lopenophetogenbliktalvanpilotsvoorelektriciteits-opslag.MartijnBongaerts,beleidsadviseurstrategieeninnovatiemana-gervanAlliander,zietabsoluutkansen."Wijgeloveninenergieopslag",zegthij.Bij een vakantiehuisje in het vakantie-park Bronsbergen staan maar liefstvier grote containers met in totaal 720batterijen in de tuin. De batterijen slaanzonnestroom op, die wordt opgewekt op dedaken. "We hebben in Bronsbergen ervaringopgedaan met energieopslag in een geslotennetwerk. Schoof er een wolk voor de zon, danbleef het licht branden, zelfs bij een storing",legt Bongaerts uit.Bronsbergen is ??n van de zeven opslagproe-ven waar Alliander bij betrokken is. Hetproject Smart Storage, dat Alliander samenmet Enexis uitvoert, is de opvolger vanBronsbergen. "We willen de opslagsystemenbeter inpassen in de openbare ruimte. Geengrote containers meer in de tuin, maarcompacte Li-on batterijen. We werken ookmee aan de pilot Fotonenboer bij eenmelkveehouder in het dorp Vierakker. Deveehouder heeft 50 kWp aan zonnepanelenop het dak van zijn stal. De stroom gebruikt hijzelf, en wat hij overhoudt, slaat hij op in eenbatterij van het type Vanadium Redox Flow.Als netbeheerder gaan wij met hem het spelvan kosteneffici?nt opladen en ontladenspelen. De melkveehouder doet niet meevanuit idealisme, maar omdat hij commerci?lekansen ziet." In heel Europa vinden dergelijkeproeven plaats, stelt Bongaerts. Zo werktAlliander met negen bedrijven samen binnenGROW-DERS, een Europees project gericht ophet ontwikkelen van opslagsystemen. "Hetzijn allemaal innovatieve leerprojecten,waarbij netbeheerders verschillendesystemen testen."DoorbrakenBongaerts ziet heil in opslag. Het biedtvolgens hem eindeloze mogelijkheden om hetelektriciteitssysteem optimaler te ontwerpen."Doen mensen nu een lamp aan, dan gaatergens een centrale harder draaien. Vraag enaanbod moeten gelijk zijn. Decentraleopwekking van zonne- en windenergie vergtextra flexibiliteit." Volgens Bongaerts staanwe aan de vooravond van nieuwe kansrijkeopslagtechnologie?n. "De hele automobiel-sector stort zich nu op accu's. Het succes vande elektrische auto staat of valt bij de opslagvan elektriciteit. Alleen al in China werkenmeer dan duizend promovendi aan elektrici-teitsopslag. Dat moet leiden tot doorbraken."Decentrale opslag is volgens Bongaerts voordistributienetten niet technisch noodzakelijk,maar het biedt wel kansen. Hij somt er enkeleop, zoals minder onbalans in het net, hetreduceren van pieken en het optimaalgebruikmaken van dag- en nachttarieven. "Telje al die voordelen op, dan wegen de batenabsoluut op tegen de kosten. Probleem isalleen dat de baten versnipperd zijn overmeerdere partijen." Een treffend voorbeeldvan baten benutten, vindt Bongaerts de proefZonne-aansluiting. "In huizen met zonnepa-nelen plaatsen we dit najaar batterijen, die depieken uit de elektriciteitsvraag gaan halen.Voor ons als netbeheerder scheelt dat in dekosten, waardoor we misschien in detoekomst de klant korting kunnen geven ophun aansluittarief." De pilot Zonne-aanslui-ting vereist smart grids, intelligente netten,die met behulp van ICT vraag en aanbod opelkaar afstemmen. Bongaerts is voorzittervan de projectgroep Smart Grids vanNetbeheer Nederland. "Met smart gridskunnen leveranciers of netbeheerdersbijvoorbeeld regelen dat niet alle elektrischeauto's om vijf uur 's middags gaan laden, maardat het verspreid over de nacht gebeurt. Bijeen piekvraag kunnen energiebedrijven ookop afstand grote koelsystemen even uitzet-ten. Ook dat zie ik als een vorm van energie-opslag."Energieopslag in Bronsbergennr 2 april 2011 Energie+ 13De stoelendans rondenergieopslagBijderealisatievanenergieopslagsystemeniseenwaslijstaanpartijenbetrokkenzoalsenergiebedrijven,adviseurs,leveranciersvanopslagsys-temen,netbeheerders,overhedenengebruikers.Derolverdelingisondui-delijk.Wieisverantwoordelijk?Wieheeftderegie?Enwieprofiteert?Samenwerkinglijktdeoplossing.In projecten voor grootschalige energieop-slag gaan miljarden om. Het zijn trajectenvan de lange adem, met enorme belangenen investeringen. Energieopslag heeft in Neder-land geen probleemeigenaar. Vele partijen zijnbij opslag gebaat, maar niemand is hoofdver-antwoordelijk. "Dat maakt dat partijen de katuit de boom kijken. Ze erkennen de waarde vanopslag, maar niemand neemt het voortouw",zegt Jillis Raadschelders. Hij is principalconsultant energy storage bij KEMA en spreektuit eigen ervaring. Een partij die het voortouwzou kunnen nemen, is TenneT. Deze netbeheer-der bewaakt immers de leveringszekerheid ende continu?teit van de Nederlandse elektrici-teitsvoorziening. "Wij zijn verantwoordelijkvoor het balanceren van het systeem", verteltMart van der Meijden, innovatiemanager vanTenneT. Hij benadrukt dat TenneT het balance-ren niet zelf doet. "Dat gebeurt op basis vanmarktmechanismen en prijsprikkels. Energie-opslag is voor marktspelers ??n van de opties,maar ze maken er nog geen gebruik van."BusinesscaseOf grootschalige opslagsystemen er komen,hangt volgens Van der Meijden af van debusinesscase. TenneT zal zelf niet investeren."Wij kunnen wel ??n van de klanten zijn, maarvoorlopig hebben we geen vraag uitstaan.Alternatieven als regelbare gascentrales,kolenvergassingsinstallaties en een goedfunctionerende Europese elektriciteitsmarktleveren nog voldoende flexibiliteit om deinpassing van duurzame energie op tevangen." Afhankelijk van ontwikkelingen kanvolgens Van der Meijden 4 tot 10 GW duur-zame energie worden ge?ntegreerd zondernoodzaak voor grootschalige opslag. Hij zietdaarom voorlopig geen toekomst voorgrootschalige energieopslagsystemen inNederland. Voor kleinschalige opslag ziet hijwel kansen. Hij is geen tegenstander vanenergieopslag en zou het zelfs toejuichen."Energieopslag maakt het systeem flexibeler.Als marktpartijen kansen zien, vinden wij datuitstekend." Toch vreest hij voor grootscha-lige opslag de lange terugverdientijden. Overde grens ligt dat anders. Van der Meijdenverwijst naar de recent verschenen EuropeanWind Integration Study (EWIS). "De studieconcludeert dat grootschalige Nederlandseopslag geen positieve businesscase heeft.Opslag met waterkracht in Spanje en in deAlpen heeft dat wel, net als een tweede kabelnaar Noorwegen. Europa zal eerst hetlaaghangende fruit plukken."Volgens Frits Verheij van KEMA zijn de meestvoor de hand liggende investeerders ingrootschalige opslagsystemen energiebedrij-ven als Delta, Essent, Eneco en Nuon. Zijbeschikken over geld en energiekennis enhebben baat bij opslag, omdat ze daarmeehun eigen energiecentrales effici?nter kunnenlaten draaien. "De grote energiebedrijven zijnabsoluut ge?nteresseerd, maar tegenwoordigwel terughoudend. Ik verwacht niet datenergiebedrijven op korte termijn gaaninvesteren in opslagsystemen", aldus Verheij.NetbeheerdersNetbeheerders doen dat wel. Alliander neemtin meerdere projecten het voortouw en zietvoor zichzelf een centrale rol weggelegd. "Alsmaatschappelijk bedrijf zouden wij in opslag-systemen kunnen investeren. Dat doen wij metelektriciteitsnetten ook. De wet- en regelgevingis echter nog onduidelijk. Het is niet helder ofwij ons met opslag mogen bemoeien", verteltMartijn Bongaerts, beleidsadviseur strategieen innovatiemanager van Alliander. Samenwer-king is volgens hem cruciaal om energieopslagvan de grond te krijgen. "Gemeenten, klantenen energieleveranciers moeten samenafspraken maken om de voordelen te gelde temaken. Ieder belang apart levert geen gunstigebusinesscase op. De kunst is om meerderefuncties te combineren, zodat we de inkom-stenbronnen kunnen bundelen."BronTennet14 Energie+ nr 2 april 2011 brandstof brandstofEnergieopslag wereldwijdhoog op de agendaWereldwijdstaatenergieopslagsterkindebelangstelling,steltJillisRaadschelders,principalconsultantenergystoragebijKEMA.Nederlandliethetonderwerpdeafgelopenjarenlinksliggen,maarkomtvolgenshemtotinkeer.Raadschelderstoontambitie."Nederlandkanalsserviceproviderdienenvooromliggendelanden."De trend naar duurzaamheid vraagt nietalleen om meer flexibiliteit van het net,maar ook om meer elektriciteit voorbijvoorbeeld elektrische auto's en warmtepom-pen", vertelt Raadschelders. Daarom staatenergieopslag volgens hem hoog op depolitieke agenda. "Barack Obama investeert800 miljoen dollar in energieopslag, naast de2,3 miljard die hij begroot voor smart grids,waarin opslag een rol speelt. In de VerenigdeStaten kopen energiebedrijven commerci?leopslagsystemen, zonder enige vorm vansubsidie. In Japan wordt elk nieuw windparkverplicht gekoppeld aan een opslagsysteem. Zezetten er reusachtige natriumzwavel batterijenin. Een grote push veroorzaakt ook de elektri-sche auto, waarvoor een succesvolle doorbraakstaat of valt bij energieopslag. De kosten vanopslagtechnologie?n als Li-onbatterijen zijn deafgelopen jaren drastisch gedaald."Tot inkeerWaar andere landen energieopslag serieusnemen, laat Nederland het al jarenlang linksliggen. Raadschelders: "Gelukkig komtNederland tot inkeer. Meerdere netbeheer-ders en industri?le partijen pakken het op.Zij zien, net als ik, kansen voor de bvNederland." Raadschelders denkt datNederland genoeg kennis en techniek in huisheeft om energieopslag te ontwikkelen. Ingrootschalige energieopslag met water-kracht, zoals het Energie-eiland en OPAC,ziet hij kansen. "Nederland heeft internatio-naal faam op het gebied van watermanage-ment. Combineren we dat met energieop-slag, dan hebben we een sterkexportproduct in handen. Ook kleinschaligeopslag is commercieel aantrekkelijk, en doorde geringere investering en veel kortereplanning en uitvoeringstijd op korteretermijn realistischer." Raadschelders heeftambitieuze plannen voor Nederland. "Latenwe een positie innemen als service providervoor de ons omringende landen", stelt hijvoor. "Onze opslagsystemen dienen dan alsbuffer voor bijvoorbeeld Duitsland,Engeland en Denemarken. Geografischliggen wij daarvoor ideaal, zeker met al dienieuwe interconnecties. Hier zit eeninteressante businesscase in.""Limburg omarmt ondergLimburgwilvoorenergieopslagdiepdegrondin.DeLimburgsepolitiekenhetbedrijfslevenomarmenhetinitiatiefOndergrondsePompAccumu-latieCentrale(OPAC).Deplannenliggenoptafel,maardefinanciersontbrekennog.Investeerdersstaannietinderij.Als het aan de provincie Limburg ligt,komt de Graetheide bij het Lim-burgse Born in de toekomst blank testaan. Het weiland maakt dan plaats vooreen meer van 25 hectare, gevuld met 2,5miljoen kuub water. In het meer komt eengat, waardoor het water op commando viabuizen naar beneden kan storten. Op 1,5kilometer onder de grond brengt het waterturbines in beweging. "Hoe groter hetverval, hoe energiezuiniger de opslag. 'sNachts, wanneer er elektriciteit over is,pompt het systeem het water weer omhoog.OPAC haalt een rendement van 80 procent.Dat is veel vergeleken met alternatieveopslagsystemen", legt Ruut Schalij vanEemflow Energy uit. OPAC kan in Limburgtheoretisch dagelijks anderhalf miljoen huis-houdens van stroom voorzien. Net als hetEnergie-eiland ontstond het OPAC-plan in dejaren tachtig, en was het plan destijdsgekoppeld aan kernenergie. "In de nachtwilden ze goedkope Franse kernenergie naarNederland halen, hier opslaan, en vervol-gens overdag tegen hogere energieprijzenverkopen."Nieuw is het fenomeen dan ook niet. Inbergachtige gebieden is het een beproefdetechniek, alleen vindt het verval danbovengronds plaats. Wereldwijd draaienzo'n 170 hydro-elektrische installaties.nr 2 april 2011 Energie+ 15rondse energieopslagOPAC lijkt op Dinorwig in Wales, volgensSchalij. "In Dinorwig wordt het water naareen hoger reservoir in de bergen gepompt.Die centrale draait al sinds 1986 winstge-vend dankzij het 's nachts opslaan vangoedkope energie en het verkopen vandure energie overdag."VoorstandersIngenieursbureau Sogecom haalde het planin 2007 uit de kast en werkte het met RoyalHaskoning en meerdere energiebedrijvenuit. Limburgse politici en kopstukken uit hetbedrijfsleven schaarden zich achter hetinitiatief. Zo wordt Stichting OPAC aange-voerd door DSM-directeur Schneiders enex-waarnemend burgemeester Mans vanMaastricht. Ook de Limburgse gedeputeer-den Bert Kersten en Jos Hessels en EdNijpels, ex-VVD-minister, zijn ferventevoorstanders. Van de stichting verscheenafgelopen najaar een studie. De conclusiewas dat OPAC zowel economisch alsmaatschappelijk een meerwaarde oplevert.De provincie Limburg trok in december 2010vijf miljoen euro uit voor een vervolgonder-zoek. Schalij: "Limburg juicht het project toedoor de impuls voor de werkgelegenheid. Debouw levert 20.000 manjaren werk op."Tegenvaller is dat het ministerie van ELI enTenneT geen urgentie zien, en niet willenbijdragen in de kosten. De totale investe-ringskosten raamt Schalij op 1,5 tot 2 miljardeuro. "Om het project van de grond tekrijgen, heb je partijen uit de energiewereldnodig. De energiebedrijven bestuderen nuhet project. Daarbij hebben ze te maken metonzekere factoren zoals een inconsistentenergiebeleid van de overheid. Dergelijkeprojecten van lange adem vragen om eenoverheid met een langetermijnvisie.Voorlopig slaan we het project dus weereven op."Schematische weergave van OPAC.SlotsomReacties van lezers zijnvanzelfsprekend welkom.Stuur ze o.v.v. `ReactieBrandstof' naar:Uitgeverij ?neasPostbus 1015280 AC Boxtelenergieplus@aeneas.nlDe redactie heeft de vrijheidom reacties (of delendaaruit) te publiceren alsingezonden stuk.Terugkijkendopallevisies,meningenenstellingenindezeBrandstof,trektderedactievanEnergie+devolgendeconclusies:? Duurzame energie vraagt om flexibiliteit in hetelektriciteitsnetwerk. Energieopslag kandaarbij uitkomst bieden.? Kleinschalige energieopslag is op korte termijnwel rendabel in Nederland, grootschaligeopslag niet.? Er is geen probleemeigenaar voor energieop-slag en dus neemt niemand verantwoordelijk-heid.? Projectrealisatie voor energieopslag isafhankelijk van samenwerking tussenoverheden, energiebedrijven en consumenten.? In andere landen wordt grootschalige energie-opslag wel toegepast, bijvoorbeeld metwaterkrachtcentrales.? Nederlandse plannen voor waterkrachtcentra-les voor energieopslag zijn duur, omdat weweinig natuurlijke hoogteverschillen hebben.? Variatie in de binnenlandse elektriciteitsvraag kanopgevangen worden door een goed functionerendeEuropese elektriciteitsmarkt.? Het Plan Lievense en OPAC blijven op de plank,omdat investeerders er geen brood in zien.? Energieopslag was in het verleden vaak gekoppeldaan kernenergie.? Plannen voor nieuwe kerncentrales kunnen groot-schalige energieopslag in de toekomst mogelijkrendabel maken.? Bij decentrale energieopwekking is kleinschaligeenergieopslag in batterijen erg handig.? Kleinschalige energieopslag kan gekoppeld wordenaan smart grids en inspelen op wisselende elektrici-teitsvraag.? Door de elektrificatie van de maatschappij wordenbatterijen en daarmee kleinschalige opslag steedsgoedkoper.