Warme periodes worden steeds langer en hittegolven talrijker. De klimaatverstoring is duidelijk merkbaar en voelbaar, helaas ook in huis. Experts uit diverse disciplines bogen zich over dit thema. Hun boeiende inzichten over de oorzaken, gevolgen en concrete oplossingen van oververhitting lees je hier, vertaald naar de praktijk aan de hand van de oplossingen van fabrikant Renson. Want buitenzonwering is hoe dan ook één van de basisingrepen om oververhitting binnen te voorkomen.

Klimatoloog Niels Souverijns van het VITO (Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek): “Bekijk het zo: Wij mensen draaien aan de thermostaat van de aarde. Zo ontwrichten we veel meer dan we beseffen. Het ergste scenario op het vlak van klimaatopwarming gaat uit van 4 keer zoveel hittedagen en pieken tot 50°C tegen 2050, maar zo’n vaart zal het wellicht niet lopen. Dat scenario baseert zich onder meer op een verdere focus op fossiele energie. Een verdubbeling van het aantal hittedagen tegen 2050 is dan weer wel realistisch. Dat kan verspreid zijn over de hele zomer of tijdens een langere periode. Het lijkt er wel op dat langere hitteperiodes frequenter zullen worden.”

In dichtbebouwde gebieden, zoals in de stad, wordt het vaak nog wat warmer dan op het platteland. Zeker ’s nachts. Het beton van de vele gebouwen slaat overdag de warmte op en geeft ze ’s nachts weer af aan de omgeving: het zogenaamde hitte-eilandeffect. Tegelijk is er minder water en groen, dat via verdamping warmte onttrekt aan de omgeving en zo verkoeling brengt. “De combinatie van minder opwarming en meer verdamping resulteert in gemiddeld 4°C minder op de thermometer op het platteland”, stelt Niels Souverijns.
Die paar graden maken soms een groot verschil. Elk jaar sterven in Europa meer dan 175.000 mensen aan de gevolgen van extreme hitte, vooral bij kwetsbare bevolkingsgroepen (ouderen, baby’s en mensen met chronische ademhalingsproblemen of hart- en vaatziekten). En die aantallen blijven stijgen. De impact van hittestress beperkt zich echter niet tot overlijdens. Ook een veel grotere groep van minder kwetsbaren ondervindt – weliswaar minder drastische – ongemakken door de warmte. “Als je helemaal gezond bent en goed geacclimatiseerd bent, ga je meer zweten en dat zorgt ervoor dat je lichaam automatisch afkoelt. Tot op een bepaald punt, natuurlijk … en dan zakt je aandachtsniveau, presteer je minder, slaap je slechter en kan je hoofdpijn en darmklachten ervaren”, zegt de Nederlandse thermofysioloog Hein Daanen (VU Amsterdam) daarover. Hij onderzoekt hoe ons lichaam reageert op warmte en koude.
“Acute hittestress is één ding”, vult klimatoloog Samuel Helsen aan. “Nog lastiger zijn hete periodes die langer aanhouden. Als het, zeker in steden, ’s nachts warm blijft, staat ons lichaam onder constante hittestress. Tijdens zogenaamde ‘tropennachten’, waarbij het kwik niet onder de 20°C duikt, kan ons lichaam ook ’s nachts niet herstellen. Dan krijgen we het pas echt lastig.”

Eenvoudige redmiddeltjes – zoals een ventilator, koel drankje of lichte maaltijd –  maken de hitte wat draaglijker, maar structurele ingrepen om de aangekondigde langere warme periodes en hogere temperatuurpieken het hoofd te kunnen bieden, zijn het natuurlijk niet. En dus bestaat de kunst er in de eerste plaats in om de temperatuur binnenshuis vooral niet te hoog te laten oplopen. Voorkomen is altijd beter dan genezen … vooral dan door te vermijden dat de zonnestralen rechtstreeks op het glas schijnen en het interieur laten opwarmen. Zeker als je weet dat het oververhittingsseizoen zich al lang niet meer beperkt tot de zomer én onbeschermde ramen de absolute zwakke plek zijn voor oververhitting in goed geïsoleerde en luchtdichte gebouwen.
Met de zon als grote oorzaak voor hoog oplopende temperaturen in huis, is het niet onlogisch dat klimaatverandering het oververhittingsseizoen verlengt. Architect en docent duurzaam bouwen Hilde Breesch (KU Leuven): “Vroeger hielden drie (zomer)maanden een oververhittingsrisico in, nu moeten we al rekening houden met oververhitting in de lente en de herfst. Het is dus een probleem van langere periodes door het hele jaar.” Dat bevestigt ook prof. ir. arch. Shady Attia, hoofd van het Laboratory of Sustainable Building Design aan de Universiteit van Luik. “Door betere isolatie, luchtdichtheid en grotere glaspartijen zien we steeds vaker oververhitting in het voor- en najaar en zelfs op zonnige winterdagen. Zeker in goed geïsoleerde gebouwen blijft warmte die binnen geraakt langer hangen.”

Het OSKA (Overleg Standaarden Klimaatadaptatie) stelde met de ‘ladder van koeling’ een lijst met complementaire ingrepen op die in de juiste chronologisch volgorde garant staan voor een duurzame, structurele aanpak om oververhitting voor te zijn. Bij eender welk bouw- of verbouwproject biedt het een goed kompas richting aangenaam binnenklimaat in nieuwe of gerenoveerde gebouwen.

“Het doel is eigenlijk stap 4 van de ladder overbodig te maken door een slim gebouwontwerp”, zegt Joost Declercq (burgerlijk ingenieur-architect / directeur onderzoek bij archipelago architects en verbonden aan KULeuven). “In onze contreien kan je perfect een gebouw ontwerpen dat geen mechanische koeling nodig heeft. Slim gebouwontwerp neemt tot 80 % van de koelvraag weg, zodat je zelfs kantoren zonder koelinstallatie kan realiseren. Daar moeten we als architecten en bouwprofessionals dan ook massaal op inzetten. Het is eigenlijk heel logisch: begin met een gebouw juist te oriënteren en verdeel de ramen slim over de gevels, volgens hun zoninstraling. Hou rekening met de zonnelast. Die is in de zomer groter op een oost-westgevel dan op een zuidgevel. Vervolgens zorg je waar nodig voor voldoende schaduw, met overstekken of screens. Die voorkomen dat de zonnestralen rechtstreeks op het glas schijnen en het interieur laten opwarmen. Een voordeel van al deze preventieve maatregelen: in de winter blijf je toch nog steeds maximaal voordeel doen met de gratis warmte van de laagstaande zon.”
“Dat dynamische aspect van screens vind je niet terug bij zonwerend glas of folies op het glas, die trouwens ook nog eens het daglichtspectrum vervormen”, klinkt het bij Renson. Yves Lambert: “Doekzonwering doe je in de winter en tussenseizoenen simpelweg omhoog om toch van de gratis zonnewarmte te kunnen genieten.” Maar ook structurele zonwering als luifels boven het raam of schuifpanelen voor het raam zijn zo ontworpen dat in de winter de laagstaande zon toch steeds makkelijk binnen te halen is.
Ook thermische massa speelt een belangrijke rol. Die moet voldoende aanwezig zijn om de warmte te bufferen. “Zie een gebouw als een spons die warmte opslorpt”, verduidelijkt Joost Declercq. “Een spons moet je uiteraard ook op tijd en stond weer kunnen uitwringen. Door ’s nachts de ramen en deuren open te zetten, creëer je een schouweffect, dat je  gebouw doet afkoelen. En wees gerust: een gebouw met passieve maatregelen tegen oververhitting als deze moet niet per se meer kosten, het moet gewoon goed ontworpen zijn.”
“Bij dit soort passieve nachtkoeling is ook over veiligheid grondig nagedacht”, vult Yves Lambert (Renson) aan. “Dankzij inbraakveilige lamellen en muggengaas, kan je zelfs op een benedenverdieping een raam met een gerust hart een hele nacht laten open staan. De timing is hierbij wel cruciaal: open nachtkoelingsroosters pas als het buiten opnieuw koeler is dan binnen.” Hilde Breesch (prof. dr. ir. bouwfysica en Duurzaam bouwen aan KU Leuven) treedt bij: “Een goeie reflex is inderdaad om alles potdicht te houden overdag tijdens een hittegolf. Zodra het buiten koeler is dan binnen, zet je zowel beneden als boven een raam of deur de hele nacht open. Beperk ook het gebruik van elektrische toestellen. Die produceren warmte die binnen blijft hangen.”

Door de juiste ingrepen te voorzien van bij het ontwerp en vroeg genoeg in de uitvoering van een gebouw, geef je de toekomstige bewoners dus alle handvatten om hun woning preventief en op een passieve manier aangenaam koel te houden tijdens warme periodes. Het is uiteraard wel aan die bewoners om hun technieken goed te gebruiken. Een extra handje helpen? Slimme screens gaan automatisch open en dicht wanneer dat wenselijk is voor het binnenklimaat (of volgens een zelf ingestelde voorkeuren van de bewoners). Zelfs bestaande screens kunnen op die manier geautomatiseerd worden, zonder extra sensoren of een domoticasysteem. Doekzonwering vraagt bovendien amper onderhoud en is heel eenvoudig in gebruik.
Wordt het ondanks de preventieve maatregelen toch te warm? Dan kan ook een geothermische warmtepomp de leefruimtes passief koelen. Door koud water door de leidingen van de vloerverwarming te pompen maakt deze duurzame verwarmingsoplossing de woning enkele graden koeler. Actieve koeling via een aircotoestel is echt het laatste redmiddel, net omdat dat nog extra bijdraagt aan de klimaatverstoring door het hoge energieverbruik en door de restwarmte die in de buitenlucht terechtkomt. “En dan zijn er nog de koelmiddelen. Die hebben een enorm ‘global warming potential’. Zelfs als je het toestel niet gebruikt, is het een potentiële klimaatbom. Gelukkig wordt daar hard aan gewerkt en probeert ook Europa te reguleren, maar de meeste toestellen die nu op de markt komen hebben nog steeds een zeer grote impact”, waarschuwt Joost Declercq.
Bovendien is té intensief koelen vaak energieverspillend, niet aangenaam en zelfs ronduit ongezond. Thermofysioloog Hein Daanen: “Te grote temperatuurverschillen tussen binnen en buiten leiden tot bloeddrukschommelingen en dat is vooral slecht voor mensen met een zwak hart- en vaatstelsel. Wat wel heel goed werkt is de airco bijvoorbeeld op 26°C zetten en een ventilator die koudere lucht laten rondpompen.”

Wat als een project ook zonnepanelen omvat? Dan kost de actieve koeling met een airco de bewoners toch helemaal niets? Zo zwart-wit is het niet volgens de experts. “Het klimaatprobleem stopt niet aan de gevels van ons huis of aan de perceelsgrens”, stelt Joost Declercq het duidelijk. “Europa kampt nog steeds met een tekort aan groene energie. Tijdens de zomer draaien de energiecentrales soms al op een lager niveau omwille van een tekort aan koelingswater. De groene energie die we gelukkig al massaal opwekken, moet dus dienen voor ons dagelijks verbruik en om energietekorten te voorkomen. ‘Gratis koeling’ met een airco bestaat simpelweg niet.” Zelf opgewekte zonne-energie betekent niet dat aircogebruik geen impact heeft. Het netwerk blijft afhankelijk van gedeelde hernieuwbare energie – en die is schaars in piekperiodes.
De moraal van het verhaal: enkel complementaire keuzes maken een gebouw echt klimaat- en toekomstbestendig, in de volgorde die de ladder van koeling vooropstelt. “Als je instant oplossingen nodig hebt om de temperatuur binnenshuis onder controle te houden, is dat een teken dat er sowieso iets schort aan het gebouwontwerp”, vindt Joost Declercq. “In onze regio is een gebouwontwerp zonder nood aan mechanische koeling echt een haalbare kaart. Daar gaan we voor.”