Onderzoek Willen en kunnen verduurzamen is nog niet doen Auteurs Anja Steenbekkers, Yvonne de Kluizenaar en Samantha Scholte Het perspectief van woningeigenaren bij woningverduurzaming Zonnepanelen zijn alleen weggelegd voor een selecte groep. 16 Energie + nr 3 november 2022 16-Energie+_3-willen en kunnen.indd 1616-Energie+_3-willen en kunnen.indd 16 14-11-2022 12:0014-11-2022 12:00 Door de huidige energieprijzen wordt de urgentie het energieverbruik te verminderen door de woning te verduurzamen breed gevoeld. Eerdere onderzoeken van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) laten echter zien dat lang niet iedereen dit daadwerkelijk kan of doet. In dit artikel gaan we daar dieper op in. Welke belemmeringen en zorgen ervaren woning­ eigenaren? Welke voordelen en nadelen verwachten ze? En hoe kan beleid daarop inspelen? I n het Klimaatakkoord werd media 2019 een belangrijke rol toe­ bedeeld aan eigenaren van gebouwen om de beleidsdoelen voor de 'sector gebouwde omgeving' te behalen. Concreet: het streven naar energieneutrale gebouwen en woningen en aardgasvrije wijken. Maar hoe kijken de eigenaren van circa 7 miljoen woningen naar de verant ­ woordelijkheid die ze indirect toebedeeld hebben gekregen? Als ze al w eten er wat van ze ver wacht wordt, in hoeverre willen en kunnen ze daar dan uitvoering aan geven? En weten beleidsmakers waar eigenaar ­ b ewoners tegenaan lopen en wat hen tegenhoudt? Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) heef t in 2019 in een aantal studies het perspectief van burgers op dit deel van de klimaatopgave onderzocht. In focusgroepen hebben we tientallen eigenaar ­b ewoners en in enquêtes duizenden Nederlanders aan het woord gelaten. Het algemene beeld over hun opvattingen, urgentie, verwachtingen, z orgen en veranderbereidheid vatten we samen in het begrip burger ­ perspectief op woning verduurzaming. Beperkt draagvlak voor aardgasvrij Eén van de resultaten van de deelstudie waarin we (in de winter van 2018 ­2 019) met tientallen huiseigenaren over de beoogde uitfasering van aardgas spraken, geldt waarschijnlijk nog steeds: namelijk dat veel huisbezitters een af wachtende houding aannemen. Het is voor veel mensen onduidelijk wat het aardgasvrij maken van de gebouwde omgeving voor hen betekent en ze zijn onzeker over wat ze moeten doen. De gemeentelijke warmtevisies hebben misschien intussen iets meer informatie opgeleverd, maar voor veel woningeigenaren zijn wijkplannen nog niet concreter geworden. Ter wijl er een brede behoef te is aan transparantie en duidelijkheid over beleid, mogelijke alternatieven voor aardgas en over het proces dat wordt gevolgd. Veel mensen snappen de ratio achter het beleid en leggen zich neer bij het kabinetsbesluit hierover, maar toch tonen ze weinig bereidheid er zelf iets voor te doen: "Ik weet wel dat we zuinig moeten zijn met energie en dat er van alles aan zit te komen, maar inderdaad: hoe pak je het aan? Wat is handig? " Al ver voordat de oorlog in Oekraïne zich aan ­ diende en de aardgasprijzen de lucht in schoten, hadden veel eigenaar ­ b ewoners zorgen over de betaalbaarheid van alternatieven voor aard ­ gas. Maar ook over de ef fectiviteit van alternatieve warmtebronnen. " Houden die mijn huis wel warm? " Ook het verlies aan controle houdt woningeigenaren bezig, bijvoorbeeld in geval van collectieve warmte ­ netten. Uit het onderzoek kwam de ogenschijnlijke tegenstrijdigheid n aar voren dat mensen enerzijds zeggen controle te willen behouden over zijn of haar eigen situatie, en dat zijn tegelijkertijd wel iets zien in een collectieve aanpak. Dit laatste heef t voor hen vooral meer waarde als kennis, kunde en kosten kunnen worden gedeeld. Deze en andere inzichten bundelden we in het rapport 'Onder de pannen zonder gas' (Steenbekkers en Scholte 2019). Diverse barrières richting aardgasvrij Uit de enquête in zomer 2019 bleek al dat overgrote meerderheid van de Nederlanders overtuigd was van de noodzaak van energie­ besparing en groene energie. Naar ver wachting is de gevoelde urgentie alleen maar groter geworden. Ook over de noodzaak om anders te moeten gaan leven, zijn de meeste mensen het eens (70 ­7 6%). De groep die dit anders ziet is relatief klein (10 ­1 5%). Slechts de helf t van de bevolking ziet de noodzaak om naar aardgasvrije woningen om te schakelen (49%), en de tegenstand is ook groter (27%). Al is er een gedeeld probleembesef rond klimaat verandering en steun voor de energietransitie in brede zin, dat wil nog niet zeggen dat er steun is voor een specifieke maatregel als de transitie naar aardgasvrij. Het zal dan ook niet verbazen dat een actieve betrokkenheid van woning­ eigenaren hierbij ook matig is. Op de vraag of ze een aardgasvrij alter ­ natief over wegen als de huidige gasver warming aan ver vanging toe i s, antwoordt minder dan de helf t positief (42%) en ongeveer een kwart negatief (26%). Er spelen diverse barrières een rol bij deze af wachtende houding. Zoals we hier voor al zagen, hebben veel mensen moeite om te bepa ­ len wat een goed alternatief zou zijn (71%). Minstens zo belangrijk is d at een flinke groep weinig vertrouwen zeg t te hebben in beschikbare alternatieven (64%). Dat men behoef te heef t aan meer informatie blijkt uit de uitspraak voorlopig af te wachten tot men iets van de over ­ heid hoort ( 54%). Deze en andere cijfers zijn terug te vinden in de p ublicatie Op weg naar aardgasvrij (Scholte et al. 2020). Uit ons onderzoek blijkt dat er bij bepaalde groepen een samenhang is in het al dan niet er varen van bovengenoemde barrières. Twee groe ­ pen overwegen vaak al aardgasvrije alternatieven: 'Overtuigde voor ­ lopers' er varen geen barrières; 'Voorzichtige voorlopers' er varen nog b arrières in het vertrouwen op alternatieven, het bepalen van wat goede alternatieven zijn en wachten nog op de overheid. Twee groepen 'achterblijvers' over wegen vaak nog geen aardgasvrij alternatief; de 'aarzelende achterblijvers', de grootste groep, vindt het vooral lastig te bepalen wat een goed aardgasvrij alternatief is. Karakteristieken van deze groepen zijn enigszins voorspelbaar, zoals ook bij de adoptie van andere (technologische) innovaties. Voorlopergroepen omvatten veelal mensen die prima financieel rond kunnen komen en hoger opgeleid zijn. Achterblijvers in de beweging naar aardgasvrije woningen lijken vooral groepen die hierin minder gemakkelijk ku nnen meekomen (bv. ouderen, alleenstaanden); het is niet per se dat ze niet zouden willen. 17 16-Energie+_3-willen en kunnen.indd 1716-Energie+_3-willen en kunnen.indd 17 14-11-2022 12:0014-11-2022 12:00 nr 3 november 2022 Energie + Onderzoek Isolatie: niet iedereen komt in actie Naast het aardgasvrij maken van de woning wordt van eigenaar ­ bewoners concreet ver wacht dat zij de woningisolatie verbeteren om energie te besparen en dat zij investeren in hernieuwbare energie ­ bronnen zoals zonnepanelen. Volgens dat wat zij zelf rapporteerden, heef t 25% van de woningeigenaren isolatie toegepast en 19% zonne ­ panelen op het eigen dak geplaatst. Dat betekent dat een groot deel van de huiseigenaren nog geen stappen heef t gezet naar woning ver ­ duurzaming: bijna de helf t heef t nog niet de isolatie verbeterd en driekwart van de eigenaren met een eigen dak heef t nog geen zonne ­ panelen geplaatst. De groep die alsnog maatregelen wil gaan nemen is (nagenoeg) even groot als de groep die dit niet wil. In geval van isolatie: 23% van de woningeigenaren wil wel isoleren, 26% wil dat niet; en in geval van zonnepanelen aanschaf fen is de groep die die wel/niet wil even groot (elk 35%). Deze en andere bevindingen staan in het rapport Woningverduurzaming: willen kunnen is nog niet doen (Steenbekkers et al. 2021). Isolatie: niet willen of niet kunnen Opvallende uitkomst van het onderzoek is dat bijna de helf t van de woningeigenaren in meer onzuinige woningtypen (in onze studie: grondgebonden én bouwjaar vóór 2000 én energielabel C t/m G) zeg t de woningisolatie niet te willen verbeteren, alhoewel ze verbeter­ mogelijkheden zien. Dit roept de vraag op of er achter dit niet willen misschien een niet kunnen schuilgaat. "Een groot deel van de huiseigenaren heeft nog geen stappen gezet naar woningverduurzaming" Soms zijn belemmeringen gerelateerd aan specifieke persoons ­ of huishoudenskenmerken. We vonden dat eigenaar ­bewoners van onzuinige woningen gemiddeld significant ouder zijn, lager opgeleid, niet werkend of gepensioneerd. Ook kunnen ze minder gemakkelijk financieel rondkomen. De groep die moeite heef t met rondkomen is groter naarmate het energielabel slechter wordt (A t/m F ); voor woningen met energielabel G is dit beeld minder eenduidig, aan­ gezien een deel hier van (waarschijnlijk de historische panden) in handen is van bewoners die juist wel gemakkelijk kunnen rondkomen. Dit duidt erop dat om twee redenen belangrijk is bij het bevorderen van isolatiemaatregelen rekening te houden met groepen die niet goed financieel kunnen rondkomen. Enerzijds omdat zo de stijgende energieprijzen minder hard ingrijpen bij kwetsbare groepen, anderzijds omdat daarmee relatief veel onzuinige woningen kunnen worden aangepakt. Een groot deel van de huiseigenaren heeft nog geen stappen gezet naar woningverduurzaming. 18 16-Energie+_3-willen en kunnen.indd 1816-Energie+_3-willen en kunnen.indd 18 14-11-2022 12:0014-11-2022 12:00 Energie + nr 3 november 2022 Betaalbaarheid belangrijke barrière bij isolatie In diezelfde studie van het SCP is dieper gekeken naar contextuele belemmeringen die eigenaar ­bewoners aandragen. Daarbij verschillen de argumenten in de groep die besloten heef t niet te willen isoleren, versus de groep die het isoleren nog voor zich uitschuif t. In de groep 'onbereidwilligen' is bijna de helf t van mening dat de woning ­isolatie al goed genoeg is, alhoewel ruim eenderde een middelmatig of slecht energielabel heef t. De belangrijkste overige argumenten zijn terug te voeren op de kosten van isoleren. In de af wachtende groep heef t bijna de helf t als belangrijkste redenen dat het te duur is of dat men zich er nog niet in heef t verdiept. Dit duidt erop dat over de hele linie betaal ­ baarheid een belangrijke barrière vormt. In beide groepen noemt ongeveer een op de zes personen als reden dat men niet weet hoe lang nog in de woning te wonen: " Ik heb een berekening laten maken en voordat dit geld oplever t ver wacht ik al verhuisd te zijn." Dit duidt erop dat de urgentie door velen in 2019 nog niet zo werd gevoeld; dit zal onder de invloed van hoge energieprijzen wel veranderd zijn. De vaak genoemde 'gedoe' factor speelt nauwelijks een rol. "Bij het bevorderen van isolatiemaatregelen moet je rekening houden met groepen die financieel slecht rondkomen" Andere argumenten bij de 'af wachtenden' om het isoleren voor zich uit te schuiven zijn dat men de investering niet in verhouding vindt staan tot de comfortwinst, dat slechte er varingen met isoleren hen tegenhoudt, dat de informatie hierover niet overtuigend of zelfs tegen ­ strijdig is, of dat men van mening is dat het praktisch gezien niet mogelijk is (bijvoorbeeld geen spouwmuur of in VvE ­verband). Zonnepanelen alleen weggelegd voor selecte groep In dezelfde studie was ook aandacht voor het plaatsen van zonne­ panelen op het eigen dak als onderdeel van de woning verduurzaming; ook dit beeld komt dus uitdrukkelijk uit zelfrapportage. Bijna een kwart van de eigenaar ­bewoners van een woning met een dak heef t zelf zonnepanelen geplaatst. Dit gebeurt gemiddeld minder vaak op woningen van voor 1975 (18%). Hier is wellicht meer noodzaak om te investeren in isolatie dan in zonnepanelen; en een deel van de oudere woningen is ook minder geschikt voor zonnepanelen (bijvoorbeeld beschermd stads ­ of dorpsgezicht). Ook nemen bewoners minder vaak maatregelen naarmate met langer in de woning woont, dus dit hang t samen met de leef tijd. Driekwart van de eigenaar ­bewoners heef t dus nog geen zonnepanelen geplaatst. In hoeverre is men bereid dit alsnog te doen? Van de eigenaar ­bewoners die hier zelfstandig over kunnen beslissen is bijna de helf t van plan zonnepanelen aan te schaf ­ fen. Hierbij is het hebben van een eigen dak van invloed, maar niet de leef tijd van de woning. Wat kan beleid doen? De resultaten van de SCP ­onderzoeken duiden op een voorzichtige beweging naar een bredere acceptatie en adoptie van maatregelen om een woning te verduurzamen. Er lijkt sprake van vertraging bij de grote meerderheid en een mogelijke weerstand in de kleine achterhoede, die zonder beleid dat hen stuurt en prikkelt niet de motivatie of (finan ­ ciële) mogelijkheden lijkt te hebben om zelf hun woning duurzamer te maken. Om dat te realiseren, is enerzijds beleid nodig om de huis­ eigenaren die willen aan te moedigen en te stimuleren; anderzijds zal meer specifieke beleid nodig zijn om de minder draagkrachtige woning eigenaren die niet zelf kunnen verduurzamen te ontlasten en te ontzorgen. En om de onzuinige woningen waar de meeste winst te behalen is met prioriteit aan te pakken. SCP heef t een literatuurstudie gedaan naar de ef fectiviteit van vele tientallen beleidsmaatregelen. Een overzicht hier van is gebundeld in het hoofdstuk 'Meedoen aan woningverduurzaming' in de SCP ­publi ­ catie Kwesties voor het Kiezen 2021 . Hierin staan diverse opties en aanbevelingen voor beleid en voor de uitvoering. Sommige zijn gericht op het willen verduurzamen door woningeigenaren via het beïnvloeden van bewustwording, kennisniveau en motivatie. Andere richten zich specifiek op het kunnen verduurzamen, enerzijds via maatregelen die de betaalbaarheid bevorderen voor de gemiddelde populatie eigena ­ ren, anderzijds met instrumenten die het 'doe ­vermogen' vergroten. Speciale aandacht is er voor inter venties die de betaalbaarheid van woning verduurzaming voor lage ­inkomensgroepen verbeteren. Deze aanbevelingen bieden aanknopingspunten om woningeigenaren te ondersteunen en de klimaatdoelstellingen te realiseren. Van willen en kunnen naar doen ! Slechts de helft van de bevolking ziet de noodzaak om over te schakelen naar aardgasvrij wonen. 19 16-Energie+_3-willen en kunnen.indd 1916-Energie+_3-willen en kunnen.indd 19 14-11-2022 12:0014-11-2022 12:00 nr 3 november 2022 Energie +