Zonneparken, windmolens, warmtenetten, de alternatieven voor het gebruik van aardgas zijn niet van de voorpagina's weg te slaan. Ook in de provincie Gelderland staat de energietransitie met stip bovenaan op de prioriteitenlijstjes. Half februari presenteerde het Gelders Energieakkoord een tussenbalans. 'Er zijn nog genoeg beren op de weg, maar de ambitie is groot en de spirit is goed.'

In Loenen op de Veluwe wordt in De Middelste Molen al sinds 1622 gebruik gemaakt van waterkracht als energiebron voor de papierfabricage. De molen is echter maar een beperkt deel van de week voor dat doel in bedrijf, waardoor tot voor kort ruim zevenduizend uur waterkracht per jaar onbenut bleef. Zonde vond een groep milieubewuste inwoners van Loenen. Verenigd in de Stichting Loenen Energie Neutraal (LEN) vroegen zij de eigenaar in 2014 of zij de molen de rest van de tijd mochten gebruiken voor het opwekken van energie. En met succes. Met steun van de Duurzame Energiecoöperatie Apeldoorn installeerden zij een generator die voldoende stroom levert om te voorzien in de dagelijkse energiebehoefte van zes huishoudens.
Dat de stichting de generator kon financieren was te danken aan de overwinning die Loenen in 2013 had behaald in de door de gemeente Apeldoorn uitgeschreven wedstrijd ‘Energieke Dorpen’ voor alle dorpen in de omgeving. De opdracht was om een plan te bedenken om het dorp op termijn energieneutraal te maken. In Loenen nam een team van bewoners, ondernemers en de woningcorporatie de handschoen op en kwam met een plan voor een plaatselijk Energiefonds. Dat is een revolverend fonds dat ervoor zorgt dat het rendement van een investering terugvloeit in het fonds, zodat er weer ruimte komt voor nieuwe projecten op het gebied van verduurzaming. Vooral het feit dat het initiatief van onderop kwam, van actieve inwoners van Loenen, bezorgde het dorp de overwinning.
Die zege leverde de stichting behalve de eer ook een bedrag van tweehonderdduizend euro op. De Europese Unie had dit geld beschikbaar gesteld voor de winnaar in het kader van het Academy of Champions for Energy initiatief voor het opwekken van hernieuwbare energie. Met dat geld is inmiddels een groot aantal projecten op het gebied van duurzaamheid uitgevoerd. Het wekt dan ook geen verbazing dat Loenen voor de provincie Gelderland een paradepaardje is in het streven naar een aardgasvrije toekomst. Om die reden ging het dorp in 2017 deel uitmaken van het programma ‘Wijk van de Toekomst’, een provinciebreed stimuleringsprogramma voor dorpen en wijken in de provincie die voorop lopen in de energietransitie.

Naast Loenen maken nog elf dorpen en wijken deel uit van dit programma, maar als het aan de provincie ligt, gaat dit aantal binnen afzienbare tijd stijgen naar veertig, want Gelderland heeft op het gebied van duurzaamheid grootse plannen. Vorig jaar spraken Provinciale Staten de ambitie uit om in 2050 honderd procent klimaat- en energieneutraal te zijn, met als tussendoel een emissiereductie van vijfenvijftig procent in 2030. En dan te bedenken dat duurzaamheid pas vier jaar geleden in Provinciale Staten echt een serieus onderwerp van gesprek werd, zegt Josan Meijers, gedeputeerde Ruimte en Wonen en een van de aanjagers van de Gelderse ambities.
“Wij hebben in 2015 alle Gelderse woningcorporaties benaderd met de mededeling dat wij bereid waren tot een flinke investering, als zij serieus werk zouden maken van de verduurzaming van hun woningbezit. Zij vroegen om zeventig miljoen euro, een fors bedrag, maar we hebben dat toch toegezegd op voorwaarde dat de corporaties tienduizend woningen zouden verduurzamen door middel van isolatie en zonnepanelen. Ook moesten zij toezeggen dat de huur van die woningen daarna niet omhoog zou gaan en dat leerlingen van het VMBO bij de uitvoering betrokken zouden worden. Ik wilde dat ook het onderwijs van ons geld zou profiteren. De afspraak werd een succes, want dankzij de financiële injectie lukte het de corporaties om de afgelopen jaren zelfs duizend woningen extra aan te pakken.”
Toch was dit nog maar een eerste stap, want om de ambitieuze doelstelling van vijfenvijftig procent aardgasvrij in 2030 te bewerkstelligen, is veel meer geld nodig, besefte de provincie. Daarom reserveerde Provinciale Staten vorig jaar liefst driehonderdzestig miljoen euro, een bedrag dat de komende twaalf jaar stapsgewijs aan verduurzamingsprojecten zal worden uitgegeven. Meijers: “We zijn natuurlijk in de gelukkige omstandigheid dat we kapitaal hebben uit de NUON-gelden, maar ook dat geld kun je maar één keer uitgeven. Dat we dat voor dit doel hebben gereserveerd, zegt denk ik genoeg over onze ambitie. Ik ken geen andere provincie die nu al meerjarig een zo omvangrijk bedrag voor de energietransitie heeft gereserveerd.”

Zoals gezegd streeft Gelderland ernaar om in 2050 volledig aardgasvrij te zijn, maar voor heel wat betrokkenen is het maar zeer de vraag of dat wel een haalbare kaart is. Dat die vraag niet simpel met een eenduidig ‘ja’ kan worden beantwoord, bleek op 14 februari tijdens de door het Gelders Energieakkoord georganiseerde ‘Agenda voor Valentijn’. Meer dan honderd vertegenwoordigers van gemeenten, woningcorporaties en bedrijven uit de bouw- en de energiesector bogen zich in het Arnhemse Provinciehuis een dag lang over tal van vraagstukken die met de energietransitie samenhangen.
Dat er sprake is van een taai probleem bleek al meteen bij de aftrap van de dag, toen de zaal werd gevraagd om te stemmen over de vraag of Gelderland al in 2030, in 2050 of wellicht helemaal nooit volledig van het aardgas af zal zijn. Ondanks het positivisme dat het provinciehuis de hele dag in zijn greep had, kozen toch bijna drie op de tien aanwezigen voor deze laatste optie. En getuige de discussies verder op de dag was dat ook niet verwonderlijk, want hindernissen zijn er genoeg op de lange weg naar een aardgasvrije provincie. Waar die hindernissen uit bestaan werd duidelijk uit het antwoord op de vraag wat de zaal als grootste knelpunt voor een succesvolle energietransitie beschouwde. Met grote meerderheid kozen de aanwezigen voor ‘betaalbaarheid’ en ‘draagvlak creëren’.

In een discussiegroep over de vraag ‘Hoe combineren we de aanpak van huur- en koopwoningen?’ lieten de deelnemers er geen misverstand over bestaan dat vooral huiseigenaren met weinig eigen vermogen wel eens een belangrijk struikelblok voor een succesvolle energietransitie zouden kunnen vormen. “Ik herinner me een isolatieproject in de Achterhoek waar wij voor een woningcorporatie werkten die op een paar huizen na een hele straat in bezit had”, vertelde een medewerker van een bouwbedrijf. “We hebben uiteraard ook de particuliere eigenaren in die straat benaderd, maar niemand wilde meedoen. Ze hadden allemaal een neefje die het ook wel en veel goedkoper kon. Toen puntje bij paaltje kwam, deden ze trouwens helemaal niets omdat het toch wel erg duur zou worden. We zullen dus een aanpak moeten bedenken waarmee we ook eigenaren die weinig of geen geld hebben, perspectief kunnen bieden.”
Dat is mogelijk, meenden verschillende sprekers, op voorwaarde dat we de moed hebben om een aantal heilige huisjes omver te schoppen. ”Wil je huiseigenaren een betaalbaar aanbod kunnen doen, dan kun je de energietransitie niet op individueel huisniveau regelen, dan moet je kiezen voor één collectieve voorziening voor een groter geheel, een straat of zelfs een buurt of een wijk. Dat kan een warmtenet zijn voor een hele wijk of warmte-kracht-koppeling of geothermie. Maar waar je ook voor kiest, op een gegeven moment moeten mensen een onweerstaanbaar goed, maar ook een onvermijdelijk aanbod krijgen, een soort ultimatum: uw wijk wordt over x jaar uitgefaseerd wat betreft aardgas, dus u heeft geen keus, u moet mee. Maar dat kan ook, want je kunt door zo te werken echt enorme schaalvoordelen boeken, waardoor de kosten beheersbaar blijven.”  
Daarvan was echter niet iedereen overtuigd, zo bleek uit een interventie van een van de deelnemers aan de discussie. “Zo’n onweerstaanbaar goed aanbod is alleen mogelijk als de overheid de zaak aanjaagt met gigantische subsidies. Maar dat subsidiegeld is er niet, want dat moet naar de zorg of naar de leraren. Het is daarom beter om het over een heel andere boeg te gooien. In ons nobele streven om het klimaat te redden zijn we bezig om de lat veel te hoog te leggen. Als we er niet langer naar zouden streven om huizen volledig aardgasvrij te maken, maar in plaats daarvan genoegen zouden nemen met het reduceren van het gebruik van fossiele brandstoffen door middel van hybride systemen, dan zou dat een veel betere oplossing zijn. Je kunt je huis dan een groot deel van het jaar met een warmtepomp verwarmen en valt alleen in heel koude periodes terug op aardgas. De hele operatie wordt zo een stuk betaalbaarder en bovendien heb je over tien jaar gegarandeerd resultaat in plaats van dat je maar blijft praten over de superideale oplossing. Bovendien blijft de markt innoveren zodat je mogelijk over tien jaar wel zonder hoge kosten de laatste stap kunt zetten.”

Voor Peter Drenth, Gelders gedeputeerde met onder meer de energietransitie in zijn portefeuille, is die laatste oplossing zeker geen taboe. “We hebben als provincie weliswaar een stevige ambitie uitgesproken voor 2050, maar het allerbelangrijkste is om gewoon te beginnen. Ik zie ook wel dat het heel ingewikkeld zal worden om in 2050 volledig CO₂-neutraal te zijn, maar daar hoeven we ons nu nog geen zorgen over te maken. Laten we op dit moment haalbare en betaalbare stappen zetten om in ieder geval de vijfenvijftig procent reductie in 2030 te halen. Dan zien we daarna wel verder.”
Net als zijn collega Meijers verwacht ook Drenth veel van de in Gelderland gekozen wijkgerichte aanpak. “Wij zetten sterk in op de betrokkenheid van zoveel mogelijk groepen en organisaties. Vandaar dat wij vier jaar geleden onze volle steun hebben gegeven aan het initiatief van de Gelderse Natuur- en Milieufederatie voor een provinciebreed platform. Dit Gelders Energieakkoord (GEA) telt nu meer dan tweehonderd deelnemers, met naast de provincie en eenenvijftig gemeenten ook bedrijven, onderwijsinstellingen, woningcorporaties, energiebedrijven en bewonersorganisaties.”
Een belangrijk initiatief van het GEA was volgens Drenth het opzetten van het programma ‘Wijk van de Toekomst’ met als deelnemers twaalf wijken en dorpen die voorop lopen in het streven om hun wijk of dorp aardgasvrij te maken. “De provincie heeft twee miljoen euro beschikbaar gesteld voor procesbegeleiding in die dorpen en wijken. Doordat de procesbegeleiders in een community of practice kennis en ervaringen uitwisselen en samen knelpunten aanpakken, is bovendien sprake van een lerend netwerk waarvan toekomstige wijken van de toekomst kunnen profiteren. Welke oplossing voor de energietransitie een wijk of dorp kiest, bepalen de bewoners overigens volledig zelf. Wij bieden een helpende hand, maar wij hebben als provincie geen enkele behoefte om voor te schrijven hoe het moet. Ons motto is: Kies dingen die bij jouw woonomgeving passen, als je de doelstelling maar haalt.”
Behalve voor concrete maatregelen heeft het label Wijk van de Toekomst ook gezorgd voor extra elan bij bewoners, aldus Drenth. “Ik merk dat zij trots zijn als hun wijk of dorp die titel krijgt en dat zij er dan extra de schouders onder zetten. En het zorgt ook voor publiciteit. In de Benedenbuurt in Wageningen, waar zo’n vierhonderd bewoners samen plannen maken voor de aanleg van een kleinschalig warmtenet, is koning Willem-Alexander zelfs op bezoek geweest. Dat stimuleert bewoners en dat is belangrijk, want bezig zijn met het aardgasvrij maken van je woonomgeving moet ook gewoon leuk zijn.”

De Zilverkamp in Huissen, een dorp in de gemeente Lingewaard, werd een Wijk van de Toekomst dankzij het Wijkontwikkelingsplan (WOP) dat in 2017 op initiatief van een groep bewoners is opgesteld,. Daarin zijn, naast duurzaamheid, ook leefbaarheid en verbeteringen in de openbare ruimte centrale thema’s, vertelt voorzitter Ton Berens van bewonerswerkgroep Duurzaam Zilverkamp.
“In de Zilverkamp was al een tijd een bewonersgroep actief en op een gegeven moment is in die groep het idee ontstaan om de problemen in de wijk te inventariseren en integraal aan te pakken. We hebben een wandeling door de wijk georganiseerd en de gemeente daarna geadviseerd om als eerste de loszittende tegels in het trottoir aan te pakken.” Berens glimlacht bij de herinnering, want inmiddels heeft de prille samenwerking van destijds geresulteerd in een serieuze bewonerswerkgroep ‘Duurzaam Zilverkamp’, met de energietransitie als speerpunt.
Een in mei 2018 georganiseerde middag over energiebesparing trok ondanks het stralende zomerweer ruim zestig bewoners naar een snikheet zaaltje, herinnert beleidsmedewerker Anne Pronk van Lingewaard zich: “We hebben daar aan de aanwezigen gevraagd naar hun prioriteiten en vloerisolatie stond op de lijstjes met stip bovenaan. Het idee was dat gezamenlijke inkoop voor bewoners tot aanmerkelijk lagere kosten zou kunnen leiden. Wij hebben die suggestie als werkgroep opgepakt en op 20 februari konden we geïnteresseerden een lucratief aanbod doen, waarvoor gelukkig heel veel animo blijkt te bestaan.”
Ook in De Zilverkamp staan de bewoners dus aan het roer als het gaat om de transitie naar een duurzame en energieneutrale wijk. Deze gedachte was voor woningcorporatie Waardwonen, met ongeveer zeventig procent van de woningen in het dorp een belangrijke speler, zelfs aanleiding om haar huizenbezit in de wijk al vóór 2025 te verduurzamen naar label A. Ook haalt de corporatie de renovatie van zevenenveertig woningen naar voren. Voor gedeputeerde Peter Drenth is dit een mooie illustratie van het positieve effect dat het programma ‘Wijk van de Toekomst’ kan hebben.
“Ik denk dat wij met dit Gelderse initiatief in het land behoorlijk voorop lopen en gelukkig loopt bijna iedereen in de provincie met ons mee. Na de laatste raadsverkiezingen zijn bijna alle gemeenten in Gelderland met de energietransitie aan de slag gegaan. En op één na onderschrijven alle partijen in Provinciale Staten de doelstellingen van Parijs. Ik denk dat we als provincie redelijk uniek zijn in het feit dat ons energiebeleid zo unaniem politiek gedragen wordt.
“Ook onder de inwoners groeit trouwens het draagvlak. Het beste bewijs daarvoor vind ik dat we al verschillende windmolenprojecten hebben goedgekeurd zonder dat burgers naar de Raad van State zijn gestapt om bezwaar te maken. Ik ben heel bij met die positieve houding. Die vind ik eerlijk gezegd belangrijker dan een antwoord op de vraag of we morgen alles al helemaal CO₂-neutraal geregeld hebben. Cruciaal voor het succes van de energietransitie is een goede spirit onder de bevolking en die spirit zie ik gelukkig op heel veel plekken in onze provincie terug.”