nr 3/4 juni 2012 Energie+ 35Tekst Herman Jan Wijnants en Benne HolwerdaIn Apeldoorn draait sinds enige tijdEuropa's grootste praktijkproef methre-ketels. De proef in de wijk Woudhuis isvooral van belang omdat alle 173 ketels achter??n transformatorstation zijn geschakeld. Hetis de eerste keer dat dat toegepast wordt enhet is interessant omdat de hre-keteltechnisch gezien een zelfopwekker is. Dit iseen apparaat dat stroom aan het elektrici-teitsnet kan terugleveren. Peter Pos,projectleider van netbeheerder Liander: "Wezijn eraan gewend dat elektriciteit van decentrale naar de gebruiker stroomt, en nietandersom. Maar in de toekomst gaan steedsmeer mensen zelf elektriciteit producerenbijvoorbeeld met een hre-ketel, met zonnepa-nelen of met een kleine windmolen. Deelektriciteit die ze niet zelf gebruiken, gaandeze verbruikers terugleveren aan het net.Voor ons als netbeheerder is het belangrijkom te weten hoe het elektriciteitsnet op al dieApeldoorn test slimmeketelOmdat bij het proces van verduur-zaming van de energievoorzieningveel partijen betrokken zijn, issamenwerking nodig. Een voorbeeldhiervan is het project Smart PowerCity Apeldoorn (SPCA), een groot-schalige praktijkproef met nieuweenergietechniek. In Apeldoornwerden 173 hre-ketels geplaatst. Ditzijn verwarmingsketels die naastwarmte ook elektriciteit produceren,en deze kunnen terugleveren aanhet elektriciteitsnet. De kennis dieSPCA oplevert, is ook bruikbaar bijandere vormen van duurzameenergie-innovatie.Netbeheerders willen weten hoe het net reageert op zelfopwekkers.Scan de QR-code of kijk opwww.energieplus.nl/project om deprojectfilm over Apeldoorn te bekijken.36 Energie+ nr 3/4 juni 2012nogal wat kijken: de installatie van de 173ketels, het plaatsen van de vereiste slimmemeetinstrumenten, het verwerken van demetingen, het opzetten van een administra-tie, het organiseren van de service en decommunicatie met de bewoners. Omdat allesnieuw is, is er nog geen routine om op terug tevallen. Zo kostte het installeren van de ketelsaanvankelijk meer tijd dan gepland en was decommunicatie met de bewoners in eersteinstantie nogal beperkt. Desondanks is hetproject succesvol verlopen en kon demeetfase grotendeels volgens planningworden afgesloten. De meeste huishoudensin de wijk realiseerden in de meetperiode eenbesparing op energiekosten van 100 tot 300euro op jaarbasis. De besparing per woningwas hoger geweest als voor de proef een wijkwas geselecteerd met oudere woningen, diedoorgaans een hogere warmtevraag hebben.Bij deze proef was echter de netconfiguratieleidend, alle woningen moesten achter ??ntransformatorstation geschakeld zijn. Tijdensde meetperiode signaleerde GasTerra dat insommige woningen de verwachte energiebe-sparingen niet werden gehaald. Een nadereanalyse van de cijfers bracht aan het licht datde bewoners hun woning vaak snel lietenopwarmen. De hre-ketel is daar prima toe instaat, maar verliest daarbij een groot deel vanzijn zuinigheid. Als de ketel in korte tijd veelwarmte moet leveren, is de elektriciteitspro-ductie gering en daarmee ook de besparing.Wordt de woning wat geleidelijker opge-warmd, dan is de besparing veel groter. Vooreen optimale besparing moeten de bewonershun stookgedrag dus iets aanpassen. Zekunnen de thermostaat zo instellen dat dieeerder begint met opwarmen en bij afwezig-heid moeten ze de woning minder latenafkoelen. Op basis van deze nieuwe kennishebben de corporaties samen met deketelfabrikant een aangepaste en vereenvou-digde handleiding gemaakt voor het gebruikvan de thermostaat. Inmiddels is zelfs eencompleet nieuwe thermostaat voor dehre-ketel ontwikkeld. Enkele gebruikers meld-den in het begin van de proef dat de hre-ketelmeer geluid maakte dan een gewone hr-ketel.Naar aanleiding daarvan heeft fabrikantRemeha de geluidsisolatie verder verbeterd.VeranderingenSmart Power City Apeldoorn heeft nieuweinzichten en kennis opgeleverd. In de loop vande meetperiode kregen het energiebedrijf ende netbeheerder een beeld van de veranderin-gen in het afnamepatroon van elektriciteit engas, zowel op het niveau van individuelehuishoudens als van de hele wijk. Pos:"Vooral in het stookseizoen zien we dehoeveelheden gas en elektriciteit diehuishoudens afnemen behoorlijk veranderenten opzichte van de oude situatie en ook demomenten waarop de vraag het grootst is,veranderen. Het gasnet kan de extra vraagsowieso gemakkelijk aan. Maar ook dekwaliteit en de stabiliteit van de elektriciteits-voorziening blijven volledig op niveau. Hetinzicht in de veranderde afnamepatronen iseen van de belangrijkste resultaten van dezegrootschalige praktijkproef. Deze informatieis bijzonder waardevol wanneer we in detoekomst meer en andere zelfopwekkers oponze netten zien verschijnen." Voor aanvangvan de praktijkproef wisten de betrokkenpartijen al dat de gebruikers cruciaal zijn voorde acceptatie van de technologie ?n voor hetslagen van de praktijkproef. In de meetperi-ode bleek de communicatie met de wijkbewo-ners nog belangrijker dan gedacht. "Bij destart van de proef is het innovatieve karaktervan de hre-ketel niet benadrukt", lichtHerman Jan Wijnants van de gemeenteApeldoorn toe. "De participanten wilden hetproject niet te zwaar bij de bewonersaanzetten. Maar daardoor voelden dezelfopwekkers reageert. In theorie zouden ergeen nadelige effecten moeten zijn, maar wewillen zoiets altijd zeker weten. Daarom isdeze omvangrijke praktijkproef voor ons zointeressant. De kennis die we opdoen, komtook van pas bij het integreren van anderevormen van lokale elektriciteitsopwekking."In de proef kan ketelfabrikant Remeha deervaringen van bewoners polsen en deallerlaatste kinderziektes in de hre-ketelopsporen en verhelpen. De gemeenteApeldoorn en de provincie maken hun beleidop het gebied van duurzaamheid en innovatieconcreet, terwijl de betrokken woningcorpo-raties ervaring opdoen met technologie diebewoners helpt hun woonkosten te verlagen.GasTerra is ge?nteresseerd in efficiencyverbe-tering van gastoestellen en in decentraleenergieopwekking. Nuon en Liander doenervaring op met teruglevering en met slimmenetten.Geen routineEen belangrijk doel van Smart Power CityApeldoorn is energiebesparing en reductievan de CO2-uitstoot. Maar zeker zo belangrijkis het opdoen van ervaring met het grootscha-lig uitrollen van nieuwe technologie en methet bouwen van een infrastructuur voordecentrale opwekking van elektriciteit.Bij een praktijkproef van deze omvang komtMicrowarmtekrachtkoppelingEen hre-ketel is een hoogrendement cv-ketelmet een ingebouwde generator die elektrici-teit opwekt. De hre-ketel levert warmte voorruimteverwarming en warm water ?n voorzietvoor een flink deel in de elektriciteitsbehoeftevan de woning. Deze gecombineerdeopwekking heet microwarmtekrachtkoppeling(micro-wkk). Een hre-ketel kan de warmte dievrijkomt bij de productie van elektriciteitdirect nuttig gebruiken om het huis teverwarmen, of om een voorraad warm wateraan te maken. Is er meer warmte nodig dan bijde elektriciteitproductie vrijkomt, dan springtde gewone ketel bij. Het totale rendement vaneen hre-ketel is aanmerkelijk hoger dan datvan een grote elektriciteitscentrale, waar derestwarmte doorgaans niet nuttig gebruiktkan worden. De hre-ketel verbruikt perenergie-eenheid minder brandstof dan eengrote centrale en ook stoot hij aanzienlijkminder CO2 uit. Net als de meestegastoestellen is de hre-ketel geschikt voor devergroening van de gasvoorziening. Ditbetekent dat als in de toekomst steeds meerbiogas toegevoegd wordt aan het aardgasnet,de netto CO2-uitstoot van de hre-ketel nogverder afneemt. De nieuwe ketel is vooralinteressant voor grotere bestaande woningen,die vaak een flinke warmtebehoefte hebben,en voor de kleinzakelijke markt. Als dehre-ketel veel warmte moet leveren, komt hetvoordeel van gelijktijdige opwekking vanelektriciteit en warmte goed tot zijn recht.Gebruikers merken in de regel niet veel vaneen hre-ketel. Het toestel gedraagt zich alseen normale cv-ketel. Alleen is de opwarmtijdlanger. Gebruikers kunnen daarop inspelendoor wat gelijkmatiger te stoken. Dan is hetvoordeel van de hre-ketel het grootst. Met eenhre-ketel kan een gemiddeld gezin een paarhonderd euro per jaar besparen op deenergiekosten.Microwarmtekrachtkoppelingnr 3/4 juni 2012 Energie+ 37De hre-ketel produceert warmte ?n elektriciteit.gegevens alleen gebruikt worden voor hetanalyseren van de technologie en dat demetingen uitsluitend op anonieme basis metde samenwerkingspartners van Smart PowerCity Apeldoorn gedeeld worden. Dezegarantie blijft ook in de toekomst gelden.Meetfase voorbijDe aanpassingen die in de beginfase van hetproject zijn gedaan, de verbeteringen aan deketel en de intensievere communicatie met debewoners illustreren hoe belangrijk samen-werking is voor het onderzoeken en testenvan nieuwe concepten in de energievoorzie-ning. In de Apeldoornse situatie bracht desamenwerking alle relevante partijen in ??nkeer bij elkaar: bewoners, techniek, energie-bedrijf, netbeheerder en overheid. Daardoorwas snel schakelen en handelen mogelijk enkon een grootschalig meetprogramma inkorte tijd worden doorlopen. Inmiddels zijn demeetgegevens geanalyseerd en gerappor-teerd. Daarmee is de meetfase van hetproject ten einde. Intussen denken departicipanten na over een vervolg. Onderzoeknaar de integratie van andere decentraletechnieken voor elektriciteitsproductie ligtvoor de hand. Ook het installeren vanlaadpunten voor elektrisch vervoer lijktinteressant. In ieder geval is er bij de deelne-mende partijen genoeg animo om hetbestaande slimme net verder in te zetten voorlokale opwekking."Hre-ketel is comfortabel"Michel van Apeldoorn was in 2009 een van deeerste bewoners in de wijk Woudhuis die eenhre-ketel op zolder kreeg. Als technicus, zelfwerkzaam in de mobiele communicatie, vondhij de nieuwe techniek wel interessant. Hijbezocht diverse voorlichtingsavonden en wasdan ook goed op de hoogte van het verloopvan de praktijkproef. Afgezien van enkeleaanloopproblemen bij aanvang van de proef,functioneert de ketel in huize Van Apeldoornprima. "We hebben totaal geen klachten",zegt Van Apeldoorn. "Alleen de gemiddeldeenergiebesparing halen we in de praktijk niet.Ik denk dat we per jaar zo'n 150 euro besparen."Andere bewoners in de wijk vonden het geluidvan de ketel storend, maar daar heeft VanApeldoorn zelf geen last van. "Mijn zoonslaapt er vlak naast. De ketel bromt wat meer,maar we storen ons er niet aan." De langereopwarmtijden vindt Van Apeldoorn eenpluspunt. "De temperatuurschommelingen inhuis gaan geleidelijker. Dat is eigenlijk welcomfortabel. De kamerthermostaat regelt datzelf. Wel zouden we het handig vinden als dethermostaat drie temperatuurniveaus zoukennen. Niet alleen een minimum en eenmaximum, maar ook een tussenniveau vooroverdag als er niemand thuis is.""Hre-ketel is comfortabel"bewoners zich aanvankelijk niet erg betrok-ken. We merkten in het begin dat het binnende samenwerking vooral ging om het behalenvan de projectresultaten. Al snel wezen decorporaties, die veel vragen kregen uit dewijk, op het belang van goede informatie voorde bewoners. In de tweede fase van hetproject is veel intensiever met de bewonersgecommuniceerd", vertelt Wijnants. Degemeente richtte daarvoor een communica-tiewerkgroep op en maakte een informatievewebsite over het project. Ook is onlangs eenalgemene informatiefilm gepresenteerd dieop verschillende websites te zien is. Decorporaties hebben in hun eigen uitingen ookaandacht aan het project gegeven. Communi-catie was ook nodig omdat de deelnemendewoningen voor de proef voorzien werden vanslimme meters. De slimme meter is eendigitale energiemeter die de meterstanden opafstand aan de netbeheerder doorgeeft. Injanuari 2012 is Liander gestart met hetaanbieden van de slimme meter. Deze leeststandaard zes keer per jaar de meterstandenaf en geeft die door aan Liander. Voor het opafstand uitlezen van de meter is de nadrukke-lijke toestemming van de bewoner nodig. Ditgeldt ook voor alle deelnemende bewonersvan Smart Power City Apeldoorn. Zij krijgenhierbij de garantie dat de verzamelde