nr4 augustus 2006 Energie+ 11brandstofShell verkoopt zijn divisie zonne-ener-gie aan het Duitse SolarWorld en markeertdaarmee zijn afscheid van de kristallijn-sili-cium technologie. Het dreigende tekort aande grondstof silicium is voor Shell een be-langrijke reden voor deze stap. Het concernricht zich voortaan op alternatieve technie-ken (CIS) voor zonne-energie. SolarWorld,de nieuwe eigenaar van het Shell-silicium,heeft een andere kijk op de realiteit. `Metdeze expansie cre?ren we uitstekende groei-kansen, vooral in de VS,' reageert topmanFrank Asbeck in februari in de Duitse pers.Silicium is de belangrijkste grondstof voorde gangbare kristallijnen zonnecellen. Hetligt daarmee aan de basis van ongeveer 90procent van de zonne-energie industrie. Devoorraden silicium slinken, de prijs ervanstijgt flink. Met als dreigend gevolg dat pro-ducenten van cellen en modules niet meeraan de vraag kunnen voldoen en daardoorook minder snel kunnen groeien. `De com-binatie van de problematische siliciumvoor-raden en de sterke Duitse markt, onder-steund door de Duitse overheid, makenzonne-energie duurder en minder competi-tief,' vertelt Tim O'Leary, manager ExternalAffairs van Shell Renewables & Hydrogen.`Deze situatie houdt voorlopig nog aan,waarschijnlijk zelfs tot 2008. We hadden alvoorraadproblemen in 2005 en de situatiewordt alleen maar erger. De condities op dewereldmarkt zijn inmiddels onacceptabelvoor Shell. Om meer silicium te kopen moe-ten we te agressief handelen. De afhanke-lijkheid voor silicium bij de productie vankristallijn zal een probleem blijven in de in-dustrie en daarom heeft Shell besloten zichte richten op alternatieve technologie?n.'O'Leary vervolgt: `Zonne-energie is een in-dustrie met een snelle groei en elkaar opvol-gende technologie?n. Experimenteren enkeuzes maken zijn onderdelen van het ope-reren in zo'n industrie. We gaan in sommi-ge sectoren zitten, leren daarvan en leggendan de focus op de meest interessante enveelbelovende technologie?n. Daarom ma-ken we nu de stap van silicium PV naarCIS.' (Bron: Renewable Energy Access)Luidt de stap van Shell het einde in van dephotovolta?sche (PV) industrie, met als lo-gisch gevolg een snelle opkomst van nieuwezontechnieken? Of krijgt SolarWorld gelijken maakt de kristallijn-silicium technologiede komende jaren een geslaagde doorstart?Brandstof genoeg voor een `rondje langs develden'. Lees er alles over op de volgendepagina's, met op pagina 17 onze eigen con-clusies. ?De redactieKristallijn-siliciumop z'n retour?Shell is al vier jaar bezig metde ontwikkeling van de CIS-technologie (Copper-Indium-Diselenide), de `dunne filmzonne-energie' met als grond-stoffen koper, indium en sele-nium. Deze cellen producerenminder energie dan de zonne-cellen uit silicium, maar zezijn goedkoper te maken.Najaar 2005 presenteerdeShell een flinke verbeteringvan deze technologie, resulte-rend in een effici?ntierecordvan 13,5 procent. Shell zietdaarin het bewijs dat CIS quatechniek kan concurreren metde gangbare producten uit dekristallijn-silicium technolo-gie. Als Shell het voor eengoede prijs op de markt kanbrengen (de kosten per wattopbrengst blijft de belangrijk-ste graadmeter) heeft het eenbelangrijke troef in handen.Door ECNontwikkeldenieuwe gene-ratie siliciumzonnecel met ach-terzijde contacten, inzand (grotendeelsbestaande uit silicium-oxide).Foto Toon Westra12 Energie+ nr4 augustus 2006brandstofdoor Wim Sinke, ECN Zonne-energie en Universiteit Utrecht cartoons pim schotsRumours ofmy deathare greatlyexaggeratedMen leze bijvoorbeeld het commentaar (destijds) in Pho-ton International en de toelichting in dit blad van Tim O'Leary vanShell. Ik laat me niet verleiden om daar mijn persoonlijke interpre-tatie aan toe te voegen, want daarmee is zonne-energie niet gebaat.Niettemin wil ik duidelijk stellen dat het besluit van Shell Solar naarmijn overtuiging beslist geen bewijs is van gebrek aan vitaliteit enpotentie van de kristallijn-silicium zonne-energietechnologie. Hetklopt dat er op dit moment onvoldoende silicium basismateriaal(`feedstock') is om de sterke groei van de markt voor zonnestroom-systemen bij te houden. Het tekort is een gevolg van een te geringeproductiecapaciteit voor zuiver silicium en heeft niets te maken metde beschikbaarheid van silicium zelf, want dat is het meest voorko-mende element in de aardkorst. De sector is hiermee eigenlijk hetslachtoffer geworden van zijn eigen succes. Hoewel het siliciumte-kort al jaren geleden is voorspeld, hebben bedrijven het niet aange-durfd om tijdig te investeren in nieuwe productieprocessen en pro-ductiecapaciteit. Eerst zien, dan geloven. Dat is misschien niet zovreemd gezien de omvang van de benodigde investeringen en deaard van de markt voor zonne-energie, die immers op dit momentnog sterk afhankelijk is van overheidsbeleid. Inmiddels worden ech-ter op diverse plaatsen siliciumfabrieken gepland, gebouwd of uit-gebreid. Daarbij gaat het over andere processen dan die op dit mo-ment worden gebruikt ten behoeve van de halfgeleiderindustrie. Denieuwe fabrieken zullen `solar grade' silicium leveren in plaats van`semiconductor grade' silicium. Eenvoudig gezegd komt het eropneer dat het nieuwe silicium qua prijs/prestatieverhouding is geopti-Het was de Amerikaanseschrijver Mark Twain diedeze beroemd gewordenuitspraak deed, maar hetzou ook de kristallijn-sili-cium zonne-energiesectorkunnen zijn. Het besluit vanShell Solar om uit de kristal-lijn-silicium technologie testappen kan heel verschil-lend worden geduid.nr4 augustus 2006 Energie+ 13maliseerd voor gebruik in zonnecellen. O'Leary stelt terecht dat hetnog wel tot 2008 zal duren voordat er weer voldoende silicium tegenredelijke prijzen beschikbaar zal zijn. De belangrijke vraag is echterhoe de ontwikkelingen vanaf dat moment zullen gaan verlopen.OntwikkelingHet siliciumtekort van dit moment is lastig, maar het is ook een `bles-sing in disguise'. Met een snelheid die voorheen niet voor mogelijkwerd gehouden werken bedrijven en onderzoeksinstellingen aan deontwikkeling van zeer dunne zonnecellen met een hoog rendement.Uiteraard met het doel om het schaarse silicium zo effici?nt mogelijk tegebruiken. Waar enkele jaren geleden 0,3 millimeter dikte van de silici-umplak normaal was, is dat nu nog maar iets meer dan 0,2 millimeter.In de laboratoria gaat men al in de richting van 0,1 millimeter. Tevenswordt met succes gewerkt aan technieken om siliciumplakken te ma-ken zonder zagen en dus zonder zaagverliezen. Het rendement van decellen neemt parallel aan deze ontwikkelingen gestaag toe van zo'n 13-14 procent naar 17-18 procent en de productieschaal van enkele tiental-len megawatts-piek naar vele honderden megawatts-piek per fabriekper jaar. Moderne siliciumcellen en -panelen zijn technologische hoog-standjes die er bovendien buitengewoon strak uitzien. Natuurlijk gaatdat allemaal niet vanzelf en zijn er talrijke technologische problemenop te lossen, maar het lijdt geen twijfel dat silicium de concurrentie metandere technologie?n aan wil ?n kan gaan.VoorstanderDunne-film zonneceltechnologie?n hebben het inherente voordeeldat ze weinig materiaal nodig hebben voor de actieve lagen in een zon-nepaneel. Dat levert uiteraard een potentieel kostenvoordeel op en hetopent nieuwe toepassingsmogelijkheden. Ik ben dan ook een grootvoorstander van de ambitieuze ontwikkeling van dergelijke technolo-gie?n en bij ECN maken we ons er sterk voor (overigens net als voorgeavanceerde kristallijn-siliciumtechnologie). Als een van de weinigenin Nederland heb ik dunne-film CIS panelen op mijn dak liggen. Ikwil me echter verzetten tegen het simplisme in de communicatie ende redenatie over zowel dunne films als kristallijn silicium voor ge-bruik in zonnepanelen. Gedetailleerde kostprijsberekeningen latenkeer op keer zien dat kristallijn-silicium panelen wel degelijk tegenhele lage kosten geproduceerd kunnen worden en dat de productievan dunne-film panelen niet automatisch goedkoop is. Voor beidemoet veel moeite worden gedaan, maar beide zijn de moeite waard alshet lukt. Het is beslist leerzaam de kostenopbouw van panelen eens indetail te bestuderen. Rendement, productieschaal en encapsulatie (in-pakking) van de actieve lagen zijn daarin van groot belang.Tot slot is het interessant om op te merken dat het Europese PVTechnology Platform in zijn strategische onderzoeksagenda voorzonnestroomsystemen (= PV Technology) de mogelijke kostprijs-ontwikkeling van kristallijn-silicium- en dunne-filmtechologie?nongeveer gelijk inschat. Niet zomaar voor een paar jaar, maar voorvele jaren. Dat illustreert wat ik hierboven heb geschreven. De ont-wikkeling van zonnestroom tot een technisch ?n economisch vol-waardig alternatief voor conventionele elektriciteitsopwekking ishet meest gebaat bij parallelle ontwikkeling van technologie?n dieelkaar beconcurreren, maar ook aanvullen. ?Flauwekul. Dat antwoordt Gosse Boxhoorn op de vraag of de laatste da-gen van kristallijn-silicium zijn geteld. Boxhoorn is directeur van SollandSolar, niet toevallig een producent van zonnecellen gemaakt van kristal-lijn-silicium. `Kristallijn-silicium is en blijft marktleider.'Booming businessgroeit als koolSolland Solar groeit als kool. Box-hoorn startte de productie in 2005. In-middels draait de eerste lijn van 20 mega-watt, is de tweede lijn van 40 megawatt inaanbouw en lopen op het bedrijf circahonderd medewerkers rond. `Volgendjaar hebben we tweehonderd werkne-mers, en we willen snel een derde, eenvierde en een vijfde lijn', schetst Boxhoornde plannen. Alle zonnecellen die de fa-brieken verlaten zijn gemaakt van kristal-lijn-silicium. De vraag of kristallijn-silici-um zijn beste tijd heeft gehad, wil Box-hoorn graag omdraaien: `Hebben anderetechnologie?n ?berhaupt een kans?' vraagthij zich af. `Ja', antwoordt hij, `maarslechts voor nichemarkten, bij elkaar goedvoor hoogstens een paar procent van demarkt.' Als voorbeeld van een nichemarktnoemt hij consumentenproducten zoalszakrekenmachines en opladers voor mo-biele telefoons, waarvan de levensduurgeen 25 jaar hoeft te zijn. Boxhoorn: `Kris-tallijn-silicium is en blijft marktleider.Vergelijk het met de auto-industrie, waarde verbrandingsmotor alsmaar beterwordt. Het is verschrikkelijk moeilijk omeen nieuw type motor te bedenken metdezelfde betrouwbaarheid.'Geen beperkende factorHet wereldwijde siliciumtekort vormtvoor Solland Solar geen beperkende fac-tor. `Bedrijven die te laat hebben inge-kocht, zitten met een probleem. Maar datgeldt niet voor ons.' De explosieve groeivan Solland Solar typeert de sector. `Dezonne-energiemarkt is wereldwijd boo-ming. De vraag is enorm. Dat er dan tijde-lijk een voorraadprobleem is, ligt voor dehand. Het is eerder een teken dat het goedgaat. Neem wederom de mobiele telefoonof de computers, eveneens snel groeiendemarkten. Ook daarop moesten we voornieuwe generaties soms een paar maan-den wachten.' Boxhoorn hoopt dan ookdat de schaarste aan silicium aanblijft.`Dat betekent immers dat de vraag velemalen het aanbod overstijgt. Toch ver-wacht ik dat het siliciumtekort binneneen paar jaar is opgelost. Wereldwijdwordt enorm ge?nvesteerd in nieuwe fa-brieken. Aan grondstof geen gebrek. Sili-cium is het vierde element op aarde.'teksten vanaf hier door addo van der eijk14 Energie+ nr4 augustus 2006brandstofOnbegrijpelijkBoxhoorn vindt de beslissing van Shell omafscheid te nemen van kristallijn-siliciumen over te stappen op een andere technolo-gie, te weten CIS, moeilijk te begrijpen.Zelf was hij binnen Shell vier jaar verant-woordelijk voor de divisie zonne-energie.`De echte reden moet iets anders zijn',denkt hij. Veelzeggender vindt Boxhoornde interesse uit de financi?le wereld. `Gro-te financi?le instellingen, zoals de Deut-sche Bank en Credit Lyonnais, geven in-vesteringsadviezen in de zonne-energie-branche. Ze menen dat de markt ook op delange termijn goed blijft en hoge rende-menten gaat opleveren voor hun investeer-ders. Dat is een goed teken. Duitsland ismomenteel marktleider, samen met Japanen Californi?. Ook Spanje, Itali? en Grie-kenland nemen een enorme vlucht. Desector groeit omdat kristallijn-siliciumzich inmiddels heeft bewezen als een vol-waardige techniek. Een techniek die nogmaar aan het begin staat van de technolo-gische ontwikkelingen en waarvan we ver-wachten dat ze binnen tien tot vijftien jaarkan concurreren met de reguliere elektrici-teitprijzen.' ?`Dunne filmgaat koppositie overnemen'Frans van den Heuvel,directeur van het bedrijfScheuten Solar, zet in opmeerdere paarden. Hijkiest zowel voor kristal-lijn-silicium technologieals voor het alternatief:de dunne film technolo-gie. `Kristallijn-siliciumloopt nog voorop, maarover pakweg vijftien jaarzal de dunne film techno-logie de koppositie over-nemen.'nr4 augustus 2006 Energie+ 15Kristallijn-silicium blijft nog heellang bestaan, denkt Van den Heuvel. `Hetmarktaandeel ligt momenteel boven negen-tig procent. Er zijn nog mogelijkheden omte besparen, bijvoorbeeld door het snijdenvan dunnere plakjes silicium en het verho-gen van het rendement. Daardoor is straksminder silicium nodig om dezelfde hoe-veelheid energie te produceren.' Toch zal optermijn kristallijn-silicium het onderspitdelven, zo schat hij in. `Het komende de-cennium speelt kristallijn-silicium nog eendominante rol. Daarna wordt het ingehaalddoor de dunne film technologie.'Zeven jaarScheuten Solar, ??n van de twee divisiesvan Scheuten Groep, speelt in op dezeontwikkeling. Het bedrijf heeft een fabriekin het Duitse Gelsenkirchen met een pro-ductievolume van 55 megawatt aan zonne-panelen gemaakt van kristallijn-silicium.Zeven jaar geleden startte Scheuten Re-search met het ontwikkelen van een dun-ne film technologie: de CIS-technologiemet als grondstoffen koper, indium en se-lenium. `De dunne film technologie is d?belofte voor de lange termijn. Het heeft depotentie om te kunnen concurreren metfossiele energie,' zegt Van den Heuvel. Hijvindt de stap van Shell van silicium naarCIS daarom zo gek nog niet. `Een aantalondernemingen heeft onvoldoende op hetwereldwijde siliciumtekort kunnen antici-peren, en daarmee de aansluiting gemist.Ze konden niet anders dan stoppen. Wijhebben wel op tijd lange termijn contrac-ten afgesloten met leveranciers.' Van denHeuvel meent dat sprake is van opzet. `Dezes grootste siliciumfabrikanten, die we-reldwijd de markt domineren, dekken be-wust de vraag niet af, zodat de prijs hoogblijft. Nieuwe goedkopere technieken omkristallijn-silicium te produceren kunnendeze situatie veranderen. Wij plannen mo-menteel een fabriek om zelf kristallijn-si-licium te maken. Hiermee verzekeren wijonze groeimogelijkheden.'DoorbraakScheuten Solar legt de lat hoog. `Onze nieu-we CIS-techniek ? waarbij we miniemeglasbolletjes voorzien van een metaallaagje? is een doorbraak. Momenteel zoeken weeen locatie voor een nieuw te bouwen zon-necellenfabriek. We overwegen onder meerVenlo, Heerlen of Gelsenkirchen. In 2012willen we jaarlijks ??n gigawatt aan modu-les leveren. Nu produceert de hele wereld-wijde markt 1,7 gigawatt.' Helemaal vallenlaat Van den Heuvel kristallijn-silicium nogniet. `Naarmate we meer succesvol zijn metdunne film, zal de investering in kristallijn-silicium afnemen.'De overheid zou volgens Van den Heuvelhet opzetten van productielijnen meer moe-ten stimuleren. `We zijn een kennisland,stelt de politiek, en industrie past niet bijons. Ik begrijp dat niet. Nu verdwijnen in-novaties naar het buitenland. Onze fabriekstaat niet voor niets in Duitsland. Voor in-noveren bestaan in Nederland subsidies. Inons onderzoekscentrum in Venlo werkenruim dertig mensen, deels ondersteunddoor de Nederlandse overheid. De financi?-le ondersteuning voor investeringen in pro-ductie is echter beperkt. Ook voor onzenieuwe fabriek van ??n gigawatt merken wedat Duitsland harder trekt.' ?Meer kristallijn-silicium,meer alternatievenDe zonne-energiemarkt kanniet zonder kristallijn-sili-cium, meent Jadranka Cace,vice-voorzitter van de ver-eniging ODE en trekker vande Sectie Zon. `Omdatsteeds meer technologie?nop de markt komen, zal hetpercentage kristallijn-sili-cium afnemen. Maar de to-tale hoeveelheid blijft stij-gen.'Volgens Cace is het niet of-of, maar en-en. `Het is in de toekomst niet of kristallijn-silicium of andere materialen. Het is beide. De ontwikkelingen lopen parallel aan elkaar. Zo-wel zonnepanelen van kristallijn-silicium als de alternatieven ontwikkelen zich verder. Hetgrootste nadeel van de huidige situatie, gedomineerd door kristallijn-silicium, is een tekort opde aanbodmarkt. Het tekort zorgde de afgelopen twee jaar voor een prijsstijging. Knelpunt isook dat alle zonnepanelen er nagenoeg hetzelfde uitzien: rechthoekige glasplaten met daar-achter zonnecellen. De consument heeft weinig keuze. Binnen enkele jaren verwacht ik eenveel grotere verscheidenheid aan zonneproducten op de markt. Nieuwe technologie?n zullenzorgen voor meer variatie in materialen, kleur, vorm en afmetingen. Neem de roll-to-roll tech-nologie, waarbij een dun vel van zonnecellen op een flexibele drager wordt aangebracht. Ookkomt er meer ontwikkeling op het gebied van mobiele energieopwekking, bijvoorbeeld voormobiele telefoons en laptops. En wat te denken van een tentzeil, rugtas of kleding bekleed metzonnecelmateriaal.'16 Energie+ nr4 augustus 2006brandstofHoofdrolBinnen het brede pallet aan zonneproducten blijft kristallijn-silici-um volgens Cace een hoofdrol spelen. `Op de lange termijn zal hetrelatieve aandeel afnemen, maar het volume blijft stijgen. En datterwijl steeds minder silicium nodig is per paneel. Voor kristallijn-silicium wordt gewerkt aan betere zaagmethoden, waardoor n?gdunnere plakken gemaakt kunnen worden. Sterk in ontwikkelingzijn alternatieve productietechnologie?n waarmee zonnecellen ge-goten kunnen worden in plaats van gesneden.' Het tekort aan kris-tallijn-silicium is volgens Cace slechts van tijdelijke aard. `Nog an-CDA:Of de kristallijn-siliciumtechnologie zijn langste tijdheeft gehad, kan CDA-Kamerlid Liesbeth Spiesmoeilijk overzien. Daarvooris ze naar eigen zeggen teveel een `alfameisje'. Welvindt ze dat zonne-energieextra aandacht verdient.`Er gebeurt niet genoeg, laatdaar geen misverstand overzijn.' Wat er precies moetgebeuren, is echter nog nietduidelijk.Op een wereldwijd tekort aan silicium heeft de Nederlandse overheid weiniginvloed. Ook de reactie van de industrie op het tekort gaat aan de verantwoordelijkheid vanhet kabinet voorbij. `Dat is aan de markt,' stelt Spies. Waar de overheid w?l invloed op heeft,is het stimuleren van nieuwe zonne-energietechnieken. Gebrek aan onderzoeksgeld vormtvolgens Spies niet zozeer het probleem. `Geld voor technologische ontwikkeling is er vol-doende. Het kabinet heeft gezorgd voor een extra impuls, die eerst nader moet worden in-gevuld. Onlangs besloot het kabinet bijvoorbeeld om een miljard uit het Fonds Economi-sche Structuurversterking (FES) in te zetten voor duurzame energie. De helft gaat naarwind, de andere helft naar andere vormen, zoals zonne-energie. Ook uit het Borssele-conve-nant, waarbij een half miljard vrijkomt, gaat een derde naar duurzame energie.' Het pro-bleem zit volgens Spies ergens anders. `Het is een algemeen manco waar Nederland onderlijdt: we zijn goed in het laboratorium, maar niet goed om producten vervolgens in de marktte zetten. Het blijft steken bij de schaalvergroting, waardoor zonneproducten marktconformen betaalbaar kunnen worden.'Te duurHet kabinet gaat daarin niet geheel vrijuit. Schaalvergroting vereist een thuismarkt, en in2003 besloot de regering om de energiepremies op zonnepanelen af te schaffen, waardoorde Nederlandse zonnemarkt pijlsnel inzakte. De minister van Economische Zaken liet ge-lijktijdig weten dat zonne-energie misschien zinvol is in de Sahara, maar niet in Nederland.`Hier wordt dat veel te duur', aldus de minister. Kortom: weinig stimulerende geluiden uitDen Haag om te gaan investeren. Spies is optimistischer gestemd, al moet ze de ministernageven dat de kostprijs te hoog is. `Zonnecellen zijn simpelweg te duur. Onderzoekersverwachten echter dat zonnepanelen over tien jaar de concurrentie aankunnen.'Spies betreurt het stopzetten van de energiepremies overigens niet. `Het stimuleren vanindividuele huiseigenaren werkt niet. Dat zijn `open-einde-regelingen' en het verleden heeftbewezen dat dergelijke regelingen niet zorgen voor een snelle doorbraak.' Een antwoord opde vraag `wat dan wel?' blijft Spies schuldig. Binnen het CDA wordt op dit moment nage-dacht over de vraag of niet minder met subsidies en meer met garantstellingen gewerktmoeten worden. Spies kijkt ook reikhalzend uit naar het advies van de Taskforce Energie-transitie dat in september verschijnt. De Taskforce bekijkt onder leiding van Rein Willemswelke instrumenten de overheid zou moeten inzetten en pleit in ieder geval voor continu?-derhalf tot twee jaar en de eerste capaciteitsuitbreidingen zijn eenfeit. Zand ? het basismateriaal van kristallijn-silicium ? is er in over-vloed. De industrie die kristallijn-silicium maakt bevindt zich in eenovergangsfase. Tot voor kort produceerde ze hoofdzakelijk voor dehalfgeleiderindustrie. Sinds twee jaar overstijgt de vraag naar zon-nepanelen echter die van halfgeleiders. De producenten hebben dekat uit de boom gekeken. Begrijpelijk, omdat de halfgeleiderindu-strie meerdere keren is ingestort. Intussen zijn ze overtuigd dat degroei in zonne-energie blijvend is. Nog even en vraag en aanbod zijnweer in balans.' ?Er gebeurt te weinigvoor zonne-energienr4 augustus 2006 Energie+ 17SlotsomReacties van lezers zijnvanzelfsprekend welkom.Stuur ze o.v.v. 'ReactieBrandstof' naar:Uitgeverij ?neasPostbus 1015280 AC Boxtelenergieplus@aeneas.nlDe redactie heeft de vrijheidom reacties (of delendaaruit) te publiceren alsingezonden stuk.teit en consistentie van dat be-leid gedurende drie tot vier re-geerperioden. Spies: `Ik kan mevoorstellen dat de tijd rijp isvoor grootschalige proefprojec-ten met zonne-energie.'Substanti?le rolHet CDA bezint zich momen-teel op de toekomstige energie-voorziening, aldus Spies. Duur-zame energie speelt daarin eensubstanti?le rol. `Niet op de kor-te termijn', zegt ze erbij, `maarover pakweg tien tot vijftienjaar. Willen we over veertig jaarnog in onze energiebehoeftekunnen voorzien, dan moetenwe alle zeilen bijzetten. Dus zo-wel inzetten op duurzame ener-gie, energiebesparing, energie-efficiency, schoon fossiel en ?tot onze stellige overtuiging ?ook kernenergie. Een extra im-puls voor duurzame energie isnodig. Nu gebeurt er niet ge-noeg, laat daar geen misver-stand over bestaan.' ?Terugkijkend op alle meningen in deze brandstof, trekt deredactie van Energie+ de onderstaande conclusies.? Concurrentie tussen `silicium' en `dunne film' is voor beide technie-ken een prikkel om tot de beste prestaties te komen. Dat is goedvoor de ontwikkeling van zonne-energie.? Het huidig tekort aan silicium is een teken dat zonne-energie in dewereld een onverwacht grote groei heeft doorgemaakt.? Tekort aan middelen maakt creatief.? Grote banken zien een toekomst in zonne-energie. Dat is een goedteken voor de gewenste groei in duurzame energie.? Meer evenwicht tussen geld voor technologische ontwikkeling engeld voor productie is gewenst om te komen tot toepassing van dekennis in Nederland.? Kostprijsontwikkeling van beide technieken wordt voor vele jarengelijk ingeschat. Bij toenemende vraag bestaat voor beide technie-ken een markt.? De druk op het presteren van de diverse technieken voor zonne-energie is groot. Daardoor is de toekomst voor zonne-energie nuzonniger dan voorheen.? Voorspellen is moeilijk als het om de toekomst gaat (citaat van o.a.Mark Twain en Wim Kan).