nr3 juni 2006 Energie+ 11brandstofHet opvangen van CO2-emissies en deopslag ervan in de aardbodem kan belang-rijk bijdragen aan het halen van de Kyoto-en post-Kyoto-doelstellingen. CO2-opslag isdaarmee een onderdeel van het brede enbonte palet van mogelijke maatregelen te-gen klimaatverandering. `In veel gevallen ishet mogelijk aan te tonen, dat ondergrondseCO2-opslag, ook qua veiligheid, verant-woord kan worden uitgevoerd,' vertelt CorHofstee, Technology Manager van TNO En-vironment and Geosciences in Utrecht.Eenmaal opgeslagen kan CO2 mineralise-ren tot gesteente. Het kan ook in olie gaanzitten of zich in een zoutwaterreservoir ver-mengen met zeer diep grondwater dat mensen dier nooit gebruiken. Het kan ook verderwegzakken en in een enkel geval is hetdenkbaar dat het bodemdaling tegengaat.`Voor het draagvlak voor deze techniek isvoorlichting cruciaal, de testcases zijn dusheel belangrijk,' vindt Hofstee. `De steunvanuit de Nederlandse en Europese over-heid is erg welkom maar ook logisch.'De wetenschappelijke standpunten en be-vindingen van TNO zijn voor Energie+ eenmooi uitgangspunt voor een stevige discus-sie over het afvangen en opslaan van CO2.Op de volgende pagina's van Brandstof latenwe diverse partijen aan het woord, afslui-tend trekken we op pagina 17 onze conclu-sies. ?De redactie`VeiligheidCO2-opslagaantoonbaar'Tenminste 30procent goedkoperHet IPCC, het wetenschappelijkeorgaan voor klimaatveranderings-studies van de Verenigde Naties,bracht recentelijk het rapport Car-bon Dioxide Capture and Storage uit.Het behandelt de technologie?nwaarmee CO2, afkomstig van deverbranding van fossiele brandstof-fen, kan worden afgevangen enopgeslagen in producerende of legegas- of olievelden, kolenlagen,diepe zoutwaterreservoirs (zoge-naamde aquifers) en minerale ge-steenten. Ruim honderd auteurs uitde hele wereld waren bij dit onder-zoek betrokken. Het rapport toontaan dat het voorkomen van kli-maatverandering door toepassingvan CO2-afvang en -opslag tenmin-ste dertig procent goedkoper kandan wanneer alleen andere maatre-gelen worden toepast. Het rapportkwam tot stand onder leiding vanhet Milieu- en Natuurplanbureau(MNP) en Energieonderzoek Cen-trum Nederland (ECN). De technie-ken die het rapport beschrijft, zijndeels al ver ontwikkeld, een aantalstaat nog in de kinderschoenen.Bijvoorbeeld de injectie van CO2 inproducerende olievelden is zeergebruikelijk in de Verenigde Statenom de olieproductie op te voeren.Voor de opslag van CO2 wordt dietechniek echter nog niet gebruikt.12 Energie+ nr3 juni 2006brandstofCO2-uitstootvan tientallen jaren opbergenWereldwijd is de onder-grondse opslagcapaciteitgroot genoeg om de ge-hele huidige werelduit-stoot van CO2 voor tien-tallen jaren op te bergen.Bij zorgvuldige selectievan de reservoirs en toe-passing van de bestetechnieken, zijn de risi-co's van lekkage klein,meldt het IPCC-rapport(zie kader vorige pagina).Cor Hofstee van TNO:`Je moet er zeker van zijndat zich boven de opslag-plaats een geologischelaag bevindt die honderdprocent afsluit, een zoge-naamde caprock. Zout-lagen bijvoorbeeld hou-den het CO2 perfect opzijn plek.'Hofstee vervolgt: `Een monitoringprogramma en afdichtingsmethoden staanstandby voor wanneer er onverhoopt toch lekkage ontstaat. In veel gevallen is het mogelijkaan te tonen dat CO2-opslag, ook qua veiligheid, verantwoord kan worden uitgevoerd.'GasveldenVier typen reservoirs zijn geschikt voor CO2-opslag: zoutwaterhoudende lagen (aquifers),producerende of lege olievelden en gasvelden en kolenlagen. Voor Nederland ligt de opslagin dieper gelegen lege gasvelden (voornamelijk in de Noordzee en het Noorden van het land)het meest voor de hand. Ook grote en kleinere olievelden, zoals het olieveld bij Schoonebeekin Drenthe, noemt Hofstee als mogelijkheid. `De steenkoolgebieden in Limburg komen inde toekomst misschien ook in aanmerking. In theorie kunnen we de totale NederlandseCO2-emissie van veertig jaar opslaan.'Gaz de France Production Nederland B.V. is het eerste gasconcern dat voor Nederland erva-ring opdoet met de opslag van CO2 in lege gasvelden. TNO is ook betrokken bij het projectop het platform K12-B in de Noordzee dat het Ministerie van Economische Zaken mede fi-nanciert. Dit Nederlandse proefproject in de Noordzee ligt 150 kilometer ten noordwestenvan Amsterdam, het reservoir ligt op een diepte van 3.700 meter. Hier wordt gas geprodu-ceerd met een relatief hoog CO2-gehalte van 13 procent. Dit CO2 wordt ter plaatse direct vanhet gas gescheiden en teruggepompt. Dat maakt K12-B uniek. Het is de eerste locatie terwereld waar CO2 wordt teruggepompt in de bel van herkomst.Het proefproject functioneert tot nu toe zoals verwacht. De geplande hoeveelheden terug-gepompt CO2 (gemiddeld 2.350 kilo per uur, met daarin 4-8% methaan) worden gehaald enproblemen met de veiligheid doen zich niet voor. Het CO2 en het reservoir gedragen zichtijdens het injectieproces zoals verwacht. Het injectieproces verloopt erg vlot, zeker gelet opde gemiddeld lage doorlatendheid van het reservoirgesteente.RekensomElektriciteitscentrales en de grootschalige industrie zijn de voornaamste bronnen waar CO2kan worden afgevangen. Om CO2-opslag wereldwijd commercieel aantrekkelijk te maken ishet nodig dat er kosten zijn verbonden aan de uitstoot van CO2, wat nu alleen in Europa enJapan nog maar het geval is. Volgens Hofstee is de keuze wel of geen CO2-afvang en ?opslagniets meer en niets minder dan een economische rekensom. `Stel je voor: straks kost het 50dollar om een hoeveelheid CO2 de lucht in te pompen, terwijl je diezelfde hoeveelheid voor20 dollar in de bodem kunt opslaan. Het zal duidelijk zijn welke keuze bedrijven dan ma-ken, zeker als je dat kunt combineren met het oppompen van de laatste restjes olie of gas.En het is ook nog eens goed voor je bedrijfsimago.'WaterstofOmdat opvang en opslag van CO2 volledig ge?ntegreerd kan worden in het productieprocesvan waterstof, betekent deze techniek mogelijk een enorme stimulans voor het streven naareen Europese op waterstof gebaseerde economie. Dit kan kosteneffectief en op grote schaalzonder schadelijke emissies, meldt TNO in een eigen nieuwsbrief. Hofstee daarover: `Je zoueen waterstoffabriek kunnen bouwen bovenop een CO2-opslagbel. Je pompt het CO2 danrechtstreeks de grond in. Als je dat koppelt aan een wagenpark dat volledig op waterstofrijdt, reduceer je de CO2-productie door het autoverkeer tot nul.' ?nr3 juni 2006 Energie+ 13tekst chris spiersBinnen het Utrechtse Centrum voorGeowetenschappen (UCG) vindt op dit ge-bied nauwe samenwerking plaats tussenwetenschappers van de onderzoeksgroepAardse materialen van de Faculteit Geowe-tenschappen van de Universiteit Utrecht(UU) en hun on-campus buren bij TNO En-vironment and Geosciences. Prof. ChrisSpiers, hoofd van de groep Aardse Materia-len en het bijbehorend Hoge Druk en Tem-peratuur Laboratorium (HPT Lab) van deUU vertelt: `Wij bestuderen in het lab hoe re-servoirgesteenten, zoutwateraquifers ensteenkool zich gedragen, zowel fysisch alschemisch, bij CO2-injectie onder de verhoog-de drukken en temperaturen van de diepeondergrond. Belangrijke vragen zijn: wordteen reservoirgesteente verzwakt of versterkt;hoeveel CO2 kan door mineralisatie perma-nent worden omgezet in gesteente, en hoelang duurt dat; hoe lang blijven afdichtendecaprocks en breukzones ondoorlatend voorCO2; en kan CO2-injectie in steenkool eco-nomisch gebruikt worden om hoeveelhedenmethaan uit te drijven?'ExtrapolerenDe groep van Spiers onderzoekt zulkevraagstukken met financiering door TNO,Shell Research, het CATO-programma(CO2 Capture, Transport and Storage in theNetherlands - www.co2-cato.nl) en het Col-lege van Bestuur van de UU. In zijn HPTLab worden de in-situ condities van de aard-korst nagebootst en het gedrag van gesteen-te en CO2 bestudeerd om de actieve fysisch/chemische processen te karakteriseren. Deresultaten worden gebruikt om het gesteen-tegedrag op lange termijn te kunnen voor-spellen. Kan dit nou zo maar als het over10.000 jaar gaat? `Ja,' zegt Spiers, `met eenaccuraat begrip van de relevante fysisch/chemische mechanismen kunnen wij la-bresultaten extrapoleren zelfs tot geologi-sche tijdschalen met redelijke zekerheid.Inbedding van zulke resultaten in de mo-delleringstools van onze partners bij TNObiedt een krachtige manier om de effectenvan ondergrondse CO2-opslag vooraf teevalueren.' ?Om maximale veiligheid van CO2-opslag in onder-grondse gesteenteformaties te garanderen zijn voor-spellingen nodig over de reactie van de ondergrond enhet gedrag van het ge?njecteerde CO2, over tijdscha-len van maanden tot in ieder geval 10.000 jaar. TNOin Utrecht is druk bezig met zulke modelleringstudies.Essenti?le input hiervoor is een kwantitatief begripvan het gedrag van gesteentematerialen en van CO2tot dieptes van vijf kilometer in de aardkorst.UU en TNO:Gesteentegedrag voor-spellen tot 10.000 jaar14 Energie+ nr3 juni 2006brandstoftekst Addo van der EijkTweede Kamerlid DiederikSamsom, energiewoord-voerder van de PvdA, zietCO2-opslag als een brood-nodige tussenstap naar eenduurzame energievoorzie-ning. `Het mag de imple-mentatie van hernieuwbarebronnen echter niet vertra-gen,' benadrukt hij.Op ??n staat voor Samsom energiebesparing, dan duurzameenergie en pas op de derde plaats komt schoon fossiel, oftewelfossiele brandstoffen m?t CO2-opslag. Hij zou het graag anderszien, maar volgens hem zijn de eerste twee opties niet afdoende.`Willen we de komende vijftig jaar het klimaatprobleem aanpakken? en binnen de twee graden Celsius blijven ? dan moeten we tevensover op schoon fossiel.' Samsom verwijst naar het Optiedocumentenergie en emissies in 2010/2020, dat een overzicht geeft van de be-schikbare maatregelen. Volgens de opstellers, het EnergieonderzoekCentrum Nederland (ECN) en het Milieu- en Natuurplanbureau(MNP), komt CO2-opslag samen met energiebesparing en kern-energie als goedkoopste uit de bus. `En kernenergie vinden we alsPvdA niet wenselijk,' stelt Samsom. Groot voordeel van CO2-opslagvindt hij dat het Nederland veel competitieve voordelen kan opleve-ren. `Hier liggen enorme kansen, ook economische. We beschikkenover een enorme gaskennis, die we hiervoor goed kunnen benut-ten.'Het drievoudigeAfvang en opslag van CO2 heeft een groot potentieel. In de nu be-kende reservoirs kan naar schatting de helft van de mondiale uit-stoot aan CO2 tot 2050 worden opgeslagen. Samsom pleit ervoorom veel geld in CO2-opslag te steken, veel meer dan het kabinetvoorstaat. `De regering wil de komende tijd 80 miljoen euro uittrek-ken. Dat is echt een marginaal bedrag. Wij denken aan het drievou-dige, te besteden aan onderzoek en demonstratieprojecten, om tezorgen dat de techniek ?berhaupt volwassen wordt.' Samsom bena-drukt dat het om extra geld gaat. `Het mag absoluut niet ten kostegaan van de budgetten voor energiebesparing en duurzame energie.'Knelpunten te over, zo erkent Samsom. `We moeten de techniek pasinzetten als we de ins en outs kennen. De exacte risico's van CO2-opslag zijn nog onbekend. Bovendien moet het vele malen goedko-per, voordat het grootschalig kan worden gebruikt. Maar als ik ziehoe het onderzoek zich ontwikkelt, schat ik in dat de problemen teoverwinnen zijn.' ?`Gat overbruggentot 2050'nr3 juni 2006 Energie+ 15`Geen stuiver subsidie waard'CO2-opslag is niet duurzaam, stelt Donald Pols, cam-pagneleider klimaat en energie van Milieudefensie.Hij is uiterst sceptisch. `CO2-opslag is kiezen voor dedoodlopende weg van fossiele brandstoffen. De tech-niek moet zichzelf bedruipen, zonder overheidssteun.Het heeft geen meerwaarde voor de samenleving.'CO2-opslag kwam volgens Pols als een duveltje uit een doos-je. `Het tekent het hypegevoelige Nederlandse politieke debat. Vorigjaar had nagenoeg niemand in Den Haag ervan gehoord, nu is hetineens ??n van de belangrijkste onderdelen van het energiebeleid.Plotsklaps is iedereen voor, en is eenderde van alle nieuwe geldenvoor duurzame energie bestemd voor CO2-opslag. En dat terwijl nethet subsidieprogramma voor zonnepanelen is geschrapt.' De hallelu-jastemming rond CO2-opslag vindt Pols zwaar overtrokken. `Ook alheeft het IPCC zich positief uitgelaten over CO2-opslag, toch blijvenwij sceptisch. Op dit moment vindt nergens ter wereld scheidingplaats uit rookgassen bij energiecentrales. De techniek zit nog vol metgaten, en moet eerst verder worden ontwikkeld.'Pols' grootste bezwaar tegen CO2-opslag is dat het energievraagstukniet bij de wortels wordt aangepakt. `Beter is om CO2-uitstoot tevoorkomen, dan om het eerst te produceren en vervolgens onder degrond te stoppen. CO2-opslag is dweilen met de kraan open. Hetdreigt een excuus te worden om het klimaatprobleem niet echt aante hoeven pakken. Men kan gewoon door op de ingeslagen weg, ennieuwe kolencentrales bouwen. Terwijl we n? moeten overstappennaar hernieuwbare bronnen.' Volgens Pols is CO2-opslag gewoonhandel. `Wellicht krijgen andere landen, zoals China, in de toekomstbehoefte aan deze techniek. Nederland wil de techniek ontwikkelenom het later te kunnen verkopen. Dat is prima, maar niet over derug van duurzame energie.'Milieudefensie vroeg onlangs aan onderzoeksbureau CE om te on-derzoeken of het vanuit maatschappelijk oogpunt wenselijk is omCO2-opslag te subsidi?ren. Pols concludeert: `Als het aan ons ligt, be-steedt de Nederlandse overheid geen stuiver aan deze techniek. Laatde industrie het maar zelf ontwikkelen. Het geld kan beter wordenge?nvesteerd in energiebesparing of duurzame energie. Stop het geldin energiebesparing en het rendement is dubbel zo hoog.' Het emis-siehandelssysteem moet CO2-opslag maar rendabel maken, zo vindtPols. `Een vereiste is dan wel dat de overheid de emissieplafonds laatdalen, zodat de prijzen stijgen. De huidige prijzen maken de techniekeconomisch niet rendabel, zeker niet na de recente beurskrach.'CO2-opslag subsidi?ren is zinloos geld onder de grond stoppen,concludeert Pols. `Dan kunnen we nog beter gas importeren, envoorlopig opslaan in de lege aardgasvelden. Dan hebben we in iedergeval een appeltje voor de dorst.' ?Techniek tegen 2020volwassen`CO2-afvang en ?opslag isde enige techniek die bij gro-te puntbronnen de CO2-uit-stoot substantieel kan redu-ceren,' vertelt Erik Lysen,programmamanager van hetonderzoeksprogrammaCATO. Om de techniek eco-nomisch haalbaar te maken,moet deze in 2020 minstensde helft goedkoper zijn.De Universiteit Utrecht bracht de bal in 1988 aan het rol-len. `Hier is het concept bedacht om CO2 uit rookgassen te vangenom de emissie te verminderen,' blikt Lysen terug. Als algemeen direc-teur van het Utrecht Centrum voor Energie-onderzoek (UCE) is hijinitiatiefnemer en trekker van het CATO-programma, dat staat voorCO2-Afvang Transport en Opslag. `Men vond het destijds een vreemdplan. De klimaatproblematiek speelde nog niet zoals nu. Inmiddelszijn we achttien jaar verder, en wordt het opslaan van CO2 alom ge-zien als een goede oplossing. We praten over zo'n 50 tot 60 miljoenton CO2, bijna de helft van de vereiste reductie van 120 miljoen tonper jaar in 2030.' Lysen bestempelt CO2-opslag niet als duurzaam.`Het is slechts voor de komende vijftig tot honderd jaar een oplossing.Ik deel de zorg van de milieubeweging dat energiebesparing, duur-zame energie en CO2-opslag in gezamenlijkheid moeten wordenaangepakt.' Lysen weet zich gesteund door de burger. `Nederlanderswijzen CO2-opslag bepaald niet van de hand, zo blijkt uit recent on-derzoek door de Universiteit Leiden in het kader van het CATO-pro-gramma. Nadat wij ze hadden ge?nformeerd, heeft het NIPO duizendNederlanders ondervraagd over de verschillende afvangtechnieken.Alle technieken scoren boven de zes, dus een voldoende. Slechts eenpaar procent vindt CO2-opslag echt onacceptabel.'RendementHet onderzoeksprogramma CATO startte in 2004, en brengt acht-tien partijen die actief zijn op het gebied van CO2 bij elkaar. Nietalleen onderzoeksinstituten, maar ook het Wereld Natuur Fonds,16 Energie+ nr3 juni 2006brandstofGreenpeace en Natuur en Milieu schovenaan. Lysen: `Op het ogenblik lopen twintigpromotieonderzoeken en buigen veertigandere onderzoekers zich over de materie.Het zwaartepunt van het programma vor-men de grote energiecentrales, die 30 tot 35procent van de totale CO2-emissie uitsto-ten.' Belangrijke onderzoeksvraag is hoehet energieverbruik van afvang kan wordenverminderd. `CO2-afvang verlaagt het totalerendement van de centrale op dit momentmet 8 tot 10 procent. Dat brengt hoge kos-ten met zich mee. Onderzoek naar slimmemembranen of het anders inrichten van deenergiehuishouding geeft aan dat een hal-vering naar 4 procent rendementsvermin-dering haalbaar is. De extra kosten liggennu tussen de 50 tot 70 euro per ton verme-den CO2. Daarvan neemt de afvang hetgrootste deel voor zijn rekening. Volgensons kunnen de extra kosten uiteindelijknaar 25 euro per ton voor de complete ke-ten, dus afvang, transport ?n opslag.'De technieken zijn er, stelt Lysen, en wor-den reeds toegepast. `Er is al een aantalcommercieel werkende installaties, zoalsbij de Sleipner in Noorwegen, waar jaarlijks??n miljoen ton CO2 in de bodem van deNoordzee wordt opgeslagen. Ook in In-Sa-lah in Algerije staat een soortgelijke instal-latie. In Nederland hebben we alleen erva-ring op zee, waar het gasconcern Gaz deFrance Production Nederland B.V. op hetplatform K12-B kleine hoeveelheden CO2injecteert in een leeg gasveld. Op land heb-ben we in Nederland nog geen ervaring.Het wordt tijd dat dat gebeurt.'GrootschaligDe CO2-projecten bij gaswinning laten vol-gens Lysen zien dat CO2-afvang en -opslagin principe mogelijk is. Toepassing bij groteenergiecentrales, waar jaarlijks enkele mil-joenen tonnen CO2 vrijkomen, is echtermoeilijker. Lysen: `De techniek werkt opkleine schaal. Bij de opschaling zullen fabri-kanten ongetwijfeld tegen problemen aan-lopen. Er zijn al bedrijven die zeggen dat zegrote installaties kunnen bouwen. Ik plaatsdaar vraagtekens bij. Ik verwacht dat detechniek pas rond 2020 volwassen is.' Wel-ke techniek voor CO2-afvang en -opslag alsbeste uit de bus zal komen, is volgens Lysennog niet te zeggen. `Het afvangen kan voorof na het verbrandingsproces plaatsvinden.Beide routes moeten we bewandelen. Wel-licht is niet ??n techniek de beste, en heeftiedere techniek zijn eigen toepassingsge-bied.'De komende tijd kijken energieproducen-ten de kat uit de boom, zo schat Lysen in.Bedrijven zullen hoogstens bij nieuwe ko-lencentrales overwegen om ruimte te reser-veren of technische voorbereidingen treffenom ze later met CO2-afvang uit te rusten.De komende jaren staan wereldwijd in hetteken van onderzoek en ontwikkeling, enenkele demonstratieprojecten. Lysen vindthet belangrijk dat Nederland ook ervaringopdoet in eigen land. `Binnen het CATO-programma bereiden we daarom een proef-installatie voor CO2-afvang voor bij een be-staande kolencentrale.' ?CO2-afvangcomplexer dan opslagPeter Vogtl?nder, voorzitter vande Energieraad, vindt CO2-afvangen -opslag een veelbelovendetechnologie. Nederland heeft vol-gens hem een unieke positie voorschoon fossiel. `Met Rotterdambeschikken we over een goedeaanvoerroute, we hebben veel er-varing met de kolenvergassings-technologie en onder de grond zit-ten voldoende lege aardgasveldenom voor honderden jaren CO2 opte slaan.'Om twee redenen bepleit Vogtl?nder CO2-afvang en -opslag:enerzijds om de broeikasgassen drastisch te reduceren, anderzijds omminder afhankelijk te zijn van gas uit geopolitiek instabiele gebieden.`Gaan we zo door, dan importeren we in 2030 tachtig procent van hetgas uit niet-Europese landen, hoofdzakelijk uit Rusland en Algerije.Dat is ongewenst. Wetende dat het energieverbruik verder toeneemt,en duurzame energie de komende twee decennia geen significantebijdrage zal leveren, resten ons twee oplossingen: kernenergie en ko-len. Schoon fossiel is dus noodzakelijk als interim-oplossing.'CO2-opslag is volgens Vogtl?nder niets nieuws onder de zon. `Hetinjecteren van CO2 wordt reeds toegepast bij olievelden. Normaliterhaalt men slechts een derde van de olie uit een veld. Door het injecte-ren van CO2 kan veel meer olie uit een veld worden gewonnen.' Juri-disch ziet Vogtl?nder wel enige haken en ogen. `Wie is bijvoorbeeldeigenaar van een dergelijk veld? Wellicht de overheid, maar wie is danverantwoordelijk mocht over tien jaar toch gas ontsnappen?'CO2-afvangVeel gecompliceerder dan de opslag van CO2 vindt Vogtl?nder deCO2-afvang uit een energiecentrale. Daarvoor bestaan volgens hemtwee technieken. `De eerste - de kolen met lucht verbranden en deCO2 uit het rookgas halen - bestaat, maar is behoorlijk kostbaardoor de lage concentratie CO2. De andere methode is de kolenver-gassingstechnologie, waarbij kolen worden vergast met zuurstof.Daar komt CO2 in zuivere vorm bij vrij. Voor CO2-afvang en -opslaglijkt dat de meest aantrekkelijke technologie, al moet nog het nodigenr3 juni 2006 Energie+ 17SlotsomReacties van lezers zijnvanzelfsprekend welkom.Stuur ze o.v.v. 'ReactieBrandstof' naar:Uitgeverij ?neasPostbus 1015280 AC Boxtelenergieplus@aeneas.nlDe redactie heeft de vrijheidom reacties (of delendaaruit) te publiceren alsingezonden stuk.werk worden verricht om de kosten naar beneden te krijgen. In Ne-derland hebben we al veel ervaring met deze technologie.'Meer aandachtOf CO2-afvang en -opslag aanslaat, hangt volgens Vogtl?nder af vande emissiehandel. Over de recente beurskrach maakt hij zich geenzorgen. `Dat is de waan van de dag. Voor de krach stond de prijs op30 euro per ton. Dat vond ik verrassend hoog. Naarmate de overheidstrenger wordt, zullen de prijzen vanzelf stijgen. Stel de prijs komtop 100 euro, dan wordt CO2-opslag uitermate aantrekkelijk.'Wat Vogtl?nder betreft, verdient CO2-opslag meer aandacht dan hetnu krijgt. `De technologie is veelbelovend, ook omdat het veel goed-koper is dan duurzame energie. De overheid kan onderzoek en ont-wikkeling stimuleren met subsidies - en dat moet ook, vind ik - maaruiteindelijk zijn het de ondernemingen die het moeten doen. Er lo-pen tal van initiatieven. NUON denkt aan CO2-afvang en -opslagvoor de nieuwe kolencentrale in Buggenum. Over vijf jaar zou diecentrale kunnen draaien. Bij een aantal chemische processen wordtin Nederland al 4,5 miljoen ton zuivere CO2 geproduceerd. Daarkunnen we op het ogenblik al mee aan de slag. De NAM werkt bij-voorbeeld aan een project om de CO2 van Shell in Pernis op te slaanin een nabijgelegen aardgasveld.' ?Terugkijkend op alle visies, meningen en stellingen in dezebrandstof, trekt de redactie van Energie+ de volgendeconclusies.? Voorkomen is beter dan verstoppen. Subsidie voor CO2-opslag magniet ten koste gaan van het stimuleren van energiebesparing enduurzame energie.? CO2-opslag is een overgangsoplossing. Uiteindelijk is duurzameenergie de bron van de toekomst. We moeten nog in die overgangkomen en ons daarbij goed realiseren dat we daar weer zo snel moge-lijk uit moeten.? De risico's van CO2-opslag zijn klein (IPCC-rapport), maar we ken-nen ze nog onvoldoende. Verre voorspellingen over het gedrag vangesteenten zijn mogelijk maar moeilijk.? De afvangtechniek staat nog in de kinderschoenen.? CO2-afvang en ?opslag biedt de Nederlandse economie grote kan-sen, maar dan moeten we dat wel beter aanpakken dan de kansendie wind- en zonne-energie ons in het (recente) verleden boden.? De CO2-prijs bepaalt of opslag economisch haalbaar is. Het dalenvan emissieplafonds zal de economische haalbaarheid vergroten ende markt prikkelen tot investeringen.? Wie nu een nieuwe kolencentrale wil bouwen, moet verplicht wordentot het inbouwen van mogelijkheden voor CO2-afvang en ?opslag.? Je kunt voor de kosten van echte schone kolen bijna net zo goedwindmolens plaatsen (zie interview Luc Werring in de vorige editievan Energie+).